Тэр долоон жил хашсан Ардчилсан намын дэргэдэх АЭХ-ны тэргүүний ажлаа сарын өмнө хүлээлгэж өгөөд байгаа.

-Парламентын 20 жилийн ой болж байна, гэвч парламент маань энэ хугацаанд хэр  төлөв­­­шиж чадав аа? Алдаа оноо, өөрчлөлт шинэчлэлийнх нь талаар яривал дээр юм уу гэж зориуд улс төр судлаач хүнийг урьсан хэрэг л дээ?

-Парламентын өнгөрсөн 20 жилийн түүхийг авч үзвэл хам­гийн сонгодог хэлбэрээрээ оршиж байсан парламент нь 1990-1992 оны Улсын Бага Хурал гэж би боддог. МАХН 60, Ардчилсан 40 хувийн харь­цаатай суудалтай байлаа. Сон­годог хэлбэр гэсний учир нь тэр үеийн МАХН, Ардчилсан хүчин аль аль талдаа зөвшилц­лийн ардчиллаар ажлаа явуул­даг, олонхи нь бодлогоо гарга­даг, цөөнхийнхөө саналыг сонс­­­­дог. Цөөнх нь олонхио дагаж байгаа ч өөрсдийнхөө байр суурийг хэлдэг, тэр нь ч шийд­вэрт нөлөөлдөг байсан учраас сонгодог хэлбэр гэж бай­­гаа юм. 1992-1996, 2000-2004 онд нэг улс төрийн хүчин үнэм­лэхүй олонхи болчихсон уч­раас парламентын хяналтын чиг үүрэг байхгүй болсон. 1996-2000 онд бол дэндүү бу­жиг­наад, олон ч Засгийн газар огцорсон. Олонхи нь олонхи байж чадаагүй, цөөнх нь бүтээлч шүүмжлэл гэхээсээ илүү дэгээ тавидаг, гацаадаг, муу байх тусмаа сайн гэдэг зарч­маар явсан. Зөвшилцлийн ард­чи­лал гэдэг зүйл байгаагүй учраас дэндүү олон Засгийн газар огцорч, бодлого нь ч тодор­хойгүй байсан.

2004 оны парламентын хувьд яагаад ч юм ард түмэн сонгуулиар хоёр намд 38,38 сууд­лыг өгч, олонхигүй болсон. Энэ нөхцөлд хамтарсан Засгийн газ­рыг байгуулахаас өөр боломж байгаагүй, Засгийн газрууд ч их хүнд давааг туулсан. Их олон жил, олон сонгуулиар үзэл баримтлалаараа тулж байсан улс төрийн хүчнүүд хамтарч суугаад бодлогоо хэрэгжүүлэх гээд монгол маягийн “бантан” болсон л доо. Хүүхдийн 10 мянгыг өгье гэхээр өөдөөс “тэгвэл манай шинээр гэрлэгс­дийн 500 мянга, шинэ төрсөн хүүхдийн 100 мянгыг өг” гээд тулгадаг. Үүнээс болж халам­жийн энэ нэг айхтар хавт­­­­­­­гайрсан, буруу бодлого яв­чихсан.

-Тэгвэл 2008 он парламент, хамтарсан Засгийн газар арай илүү туршлагажсан гэж үү?

-2008 оны сонгуулиар бас л их өвөрмөц нөхцөл байдал бий болсон шүү дээ. Хамгийн аймшигтай нь сонгуулийн үр дүнг эсэргүүцсэн долдугаар сарын 1-ний жагсаалаас болж их олон хүний амь нас эрсэдсэн, их олон хүнээ хорьсон, шүүсэн. Дэлхийн практикт ус төрийн тодорхой шалтаг шалтгаанаар жагсаал цуглаан болж л байдаг. Тэглээ гээд манайх шиг нэг шил виски авсан хэрэгт 5-10 жилээр яллаж байгаагүй. Харин тэр жил олимп болж, Монголын эв нэгдэл, бахархал гэдэг юмыг олимп үүсгэчихсэн учраас дол­дугаар сарын 1-ний тэр айдас түгшүүр олимпоор тайлагдаж, өөрийн эрхгүй зөвшилцөл рүү гэдэг юм руу түлхсэн. 2004, 2008 онд хоёр удаагийн Засгийн газар байгуулагдахдаа их зовлон үзэж байж байгуулагдсан. МАХН талдаа ч, Ардчилсан нам талдаа ч их хүнд байсан. Алтангадас гэдэг франци голлосон Ц.Элбэг­доржийн Засгийн газарт нөгөө талаас Ч.Улаан Шадар сайдаар ахлуулсан, ширээний ард суугаад ажил хийхээсээ илүү дандаа эсэргүүцэх, нураах сэтгэхүйтэй МАХН-ын сайд нар ороод суусан тохиолдолд засаг ажиллахад маш хүнд байсан. Би тэр үед Ерөнхий сайдын зөвлөх байсан учраас Засгийн газрын хуралдаан дээр Ерөнхий сайд яаж сайд нараа авч гарч байхыг харж л байсан.

Харин 2008 онд эвлэрэл, эв нэгдэл гэхээсээ илүү маш их харизм бүхий МАХН-ын лидер С.Баяр Ардчилсан намыг сугандаа хавчуулаад, нэг ёсондоо эхнэр болгочихсон. Улс төрд эхнэр нөхөр гэж байдаггүй, түншлэл л байх ёстой. Түншлэл харилцан ашигтай байх ёстой. Гэтэл Ардчилсан намтай яг хадамд гаргаж байгаа бэр шиг харьцаж, зургаан сайдын суудал өгөөд л. Эвсэж байгаа хэлбэр нь өөрөө их арчаагүй харагдуулж байгаа юм л даа. Гэхдээ нөгөө талаас 2004-2008 оны парламентаас шийдлээ хүлээж байсан ашигт малтмал, стратегийн орд газрууд, Оюу­толгой, Тавантолгой гээд том том асуудлууд шийдэг­дэл­гүй дараачийн парламент руу гулсаад орчихсон шүү дээ. Эсэргүүцэхийн тулд эсэргүүц­дэг тэр л зарчмаараа явсаар байгаад. Ардчилсан намыг Зас­гийн газраас хөөж, нэг хэсэг нь ҮШН гэдэг нам байгуулаад Засгийн газарт орчихоор засгаас гарсан Ардчилсан намынхан яг 1996-2000 оны МАХН-ын цөөнх шиг зөвшилцөхөөсөө илүү эсэргүүцэх, дэгээ тавих ар­гаа­раа ажиллаад эхэлсэн. Тэгэ­хээр төрийн ажил явахгүй л дээ.

-Тиймээс л 2008 онд хамтрах шаардлагатай болсон юм биш үү?

-Тийм байсан учраас. 2008 онд олонхи болсон МАХН харь­цангуй дуулгавартай цөөнх­­­­­­­­тэй байж гол гол асууд­луудаа шийдэхийн тулд хамта­рья гэсэн хэрэг. Гаднаас нь харвал Ардчилсан намын фракц болгоны төлөөлөл ор­сон, фракциудын зөрчлийг нь арилгахуйц төлөөлөл орсон тийм бүрэлдэхүүн харагддаг л даа. Би хувьдаа 2010 оны эхний хагас хүртэл ч юм уу, ард түмний том эрх ашиг гэдэг утгаараа Оюутолгой, Тавантолгойн асуу­­­­­­дал, сонгуулийн хуулийн өөрч­лөлт, орон нутгийн төсвийн эрх мэдлийг сайжруулах гэх мэт гол гол асуудлаа шийдчихээд “Хамтарсан Засгийн түүхэн үүргээ биелүүллээ” гээд Ард­чил­сан нам засгаас гарсан бол нөгөө сонгодог парламент руугаа явах байсан гэж боддог. Их мөнгө орж ирж байгаа учраас хяналт хэрэгтэй. Тэр мөнгө нь 76 гишүүний тойрогт хуваарилагдаж, 76 ги­шүүний эдийн зас­­гийн чадавхийг сайж­­­­­­­­­­­­­руулахад биш Мон­голд бий бол­сон нийгмийн тэгш бус бай­дал, ядуурлыг то­дор­­­­­­хой бодлогоор шийд­­­­­­­­­вэрлэхийн тулд Зас­­­­гийн газар нь ч хүч­тэй байж, цөөнх ч хүч­­тэй хяналт тавих ёс­той. Харамсалтай нь гол гол асуудлаа шийд­­чихсэн мөртлөө сандал ширээтэйгээ л зууралдаад харагдаад байна.

-Сонгуулийн хуу­­­­­­лиа шийдэж чадаагүй л байгаа шүү дээ?

-Тийм ч учраас удах­гүй хуралдах ма­най ҮЗХ-гоор хам­тарсан Засгийн газрын асуудлыг оруулахгүй болж байх шиг байна. Магадгүй албан ёсныхоо “салалтыг” цагаан сарын дараа хийж болох л юм.

-Хамтарсан Засгийн газ­раас гарах асуудлыг ҮЗХ-гоор оруулахгүй гэсэн үг үү?

-Сонгуулийн хуулийг хам­тар­сан засагт байсан байгаагүй аль нэг парламент нь шийдэх л ёстой. Үндэсний эрх ашигтай холбоотой гол асуудлуудаа шийдэж чадсан юм чинь тогтол­цоогоо эрүүлжүүлэх дараа­чийн асуудлаа заавал засагт орох­гүйгээр парламетынхаа хү­рээнд шийдэж болно шүү дээ. Тэр утгаараа хамтарсан зас­гаас манай нам гарахыг бол би дэмжинэ, цаг нь болсон гэж бодож байна.

-Уг нь сонгуулийн хуулийн өөрчлөлт, Үндсэн хуулийн шинэчлэл гээд асуудлуудыг чирж яваа хэсэг нь танай нам шүү дээ?

-Аливаа парламент өөрсөд­дөө зориулсан хууль хийх гээд байдаг. Тэр утгаараа энэ парламент хуулиа хийчихээд “Энэ хууль 2012 биш, 2016 оны сонгуулиас хэрэгжиж эхлэх юм” гээд, тэр болтол нөгөө санал хураалтыг цахим хэл­бэрт шилжүүлэх, хүмүүсээ хаягжуулах, бүтгэлжүүлэх тех­ни­кийн асуудлуудаа шийдэж болно шүү дээ. Хэрвээ намын төлөөх санал хураалт болно, эсвэл 76 нэрс гаргана гэвэл яах аргагүй цахим тоолуур хэрэг­тэй. Манай одоогийн улс төрийн тогтолцоо хэт их мөн­гө идсэн тогтолцоо. Мөнгө бага идүүлэхийн тулд УИХ-ын сонгууль, орон нутгийн сонгуулийг нэг дор явуулахаар боллоо. Энэ бол техникийн асуудал. Дээр нь 2012 оныхоо орон нутгийн сонгуулийг про­­пор­ционалиар явуулаад турш­чих хэрэгтэй. Тийм шат дараалсан өөрчлөлт хийхгүй бол бүх юмаа нэг амсгаагаар өөрч­лөх гэхээр хүндрэлтэй байх шиг байна.

-Та жишээлбэл, энэ асуудал дээр ямар хувь нэмэр оруулж байгаа юм, УИХ-ын гадна байгаа учраас кноп дарж бол чадахгүй шүү дээ?

-Би АХХ-ны ерөнхий зөв­лө­лийн гишүүн. Хааяа уул­залт зохион байгуулахад нь сонгуулийн хуулийн өөрч­лөлтөөр З.Энхболд гишүүнтэй санал солилцож байна. Ер нь бол холимог хэлбэр илүү тохиромжтой л гэж бодож байгаа.

-Ө.Энхтүвшин гишүүн бас холимог буюу 50:26 дээр тогтоод байгаа гэж байсан. Тэгсэн хэрнээ яагаад хуулиа явуулахгүй байгаа юм бол?

-Би бол нам дугуйлах уу, хүн дугуйлах уу гэдэг дээр хоёр нам тохиролцохгүй байгаа гэдэг мэдээллийг З.Энхболд гишүүнээс авсан. З.Энхболд гишүүний хувьд зайлшгүй нам дугуйлах ёстой гэж үзэж байгаа юм билээ. Манайх 76-хан гишүүнтэй, бага оврын парламент шүү дээ. Германы парламент шиг 600 гишүүнтэй биш. Эндээс 26 нь шууд томсгосон тойргоор, лидерүүд нь тойргуудаа татаж гаргах ёстой. Үлдсэн 50-ийг нь намаар дугуйлна гэхээр намын даргын халаасанд ямар хүмүүсийн жагсаалт байх вэ гэдэг сонин асуулт гарч байгаа юм. Намуудын үзэл баримтлал хүртэл өөрөө их сонин болоод ирлээ. МАХН хүртэл хоёр хуваагдчихсан юм шиг. Нэг нь барууны үзлийг авья гээд, нөгөө нь нийгмийн баримжаатай социал демократ үзэл баримтлалаар явна гээд.

Нөгөө талаас Ардчилсан нам хэн бэ гэхээр 1990 оноос хойш маш тодорхойгоор “бид бол либерал консерватив чиг барижаатай нам” гээд яваад ирсэн. Гэтэл саяхан Н.Алтанхуяг дарга “Баруун, зүүн гэж юу байдаг юм” гэж ярьсан байна лээ. Тийм зүйл ярьж байгаа намын даргатай…

-Энэ үгийг танай намынхан их овжноор өөрийнх нь эсрэг ашиглаж байна л даа. Уг нь бол “Баруун, зүүндээ чухал биш, дэлхий нэг л чиг рүү явж байна. Бид ч гэсэн өөрсдийнхөө хөгжлийн түвшинд тохирсон тэр л бодлогыг гаргаж ирэх хэрэгтэй” гэж ярьсан шүү дээ?

-Үгүй л дээ. Намын дарга хүн нь тэгж ярьж болохгүй байхгүй юу. Намын гишүүн хүн бол тэгж ярьж болно. ҮЗХ-ны гишүүн, улс төрд ороод удаагүй хүн бас тэгж ярьж болно. Зөвхөн Монголынхоо загварыг гаргая ч гэдэг юм уу. Үндэснийхээ баялгийг яаж ашиглах вэ гэдэг бүх юм чинь ерөөсөө л баруун, зүүн гэсэн хоёр л онолд хуваагддаг. Өнөөдрийн энэ нийгмийн хавтгайруулсан халамж чинь зүүний бодлого. Баруун гэдэг нь төр миний амьдралд аль болохоор бага оролц, аль болох бага татвар ав, иргэн баян байвал нийгэм баян болно, төр хязгаарлагдмал чиг үүрэгтэй, тэр үүргээ л хэрэгжүүл гэдэг. Яах вэ, 21-р зууны хүн төрөлхтний асуудал, том том уул уурхайтай холбоотой экологийн асуудал гарч ирж байна. Үүнтэй холбоотойгоор бүх нийтээрээ экосистемээ хамгаалах том бодлогын асуудал ярина гэвэл энэ нь баруун уу, зүүн үү гэхээсээ илүү хүний хөгжлийн том асуудал л даа. Энэ үүднээс ярьсан бол би ойлгоно. Түүнээс биш “Зүүн, баруун гэдгийг чинь би ялгадаггүй ээ” гэвэл яг үнэндээ бол марзан л хэрэг байхгүй юу.  

-З.Энхболд гишүүн “Намын нэр дугуйлах ёстой” гэж үзэж байгаа гэсэн. Тэр намын даргад өрсөлдөнө гэдгээ зарлачихсан. Тэгэхээр намын даргын халаасанд байгаа нэр бас гарчихсан юм биш үү?

-Манай намын нэг том дутагдал бий, МАХН-тай харьцуулахад. МАХН бол ахмад, дунд, залуу үе гэдэг дээрээ комбинаци хийж чаддаг, улс төрийн гал тогоон дахь холимог хуургандаа их сайн нам. Тэр нь ч сонгогчдод таалагддаг. Туршлагатай улстөрч Д.Дэмбэрэл гуай, Д.Лүндээжанцан, Ц.Нямдорж ч байна. Дунд үеийн Сү.Батболд байна. Тэгээд Г.Занданшатар, Д.Зоригт гээд залуучууд. Залуучуудаа маш том том албан тушаал дээр тавьж, сорьж чаддаг. Энэ нь улс төрийн намын генерацийг их гоё харагдуулдаг л даа. Час улаанаас аваад улбар ягаан, ягаан гээд солонгын долоон өнгөөр туяарч, энэ намын амьдрал их өөдрөг, идэвхтэй харагдаад байгаа юм л даа. Б.Сарантуяа, н.Дашдондог нь ч байна. /инээв/ Гэтэл Ардчилсан намын хувьд нөгөө л Э.Бат-Үүл сонин сонин нийтлэлээ бичээд, хэдхэн хүний хүрээнд л эргээд байгаа биз дээ. Залуучуудынхаа өмнө хаалгаа дэлгэж чадахгүй байна. Тэр нь манай намыг МАХН-ын дэргэд эрх хүчгүй харагдуулж байна.

Мэдээж МАХН-ын энэ их эрч хүч ч бас эрүүл саруул зүйл биш л дээ. Жүжигчин, дуучин, яруу найрагч, сэтгүүлч гээд бүх хүн шавж очоод л. Энэ их намчирхсан, үзэл сурталжсан тогтолцооноос уг нь бид ерэн онд ангижирсан шүү дээ. Амьдрал өөрөө улс төрөөс ангид, их гоё цэцэглэх ёстой. Бүх нийтээрээ намаар дамжиж карьер хийдэг, бизнесээ явуулдаг, амьдралаа залгуулдаг байдал чинь эрүүл бус байхгүй юу. Тэгэхээр нөгөө талд идэвхигүй юм шиг харагдаж байгаа Ардчилсан намыг харин хүмүүс дэмжиж магадгүй. 2009 оны сонгуулиар Н.Энхбаярын “пиар”-аас залхаж, бялуурсандаа Ц.Элбэгдоржид саналаа өгсөн шиг. Эрсдэлтэй шүү дээ.

Нөгөө талаас Ардчилсан нам нь жаахан эрүүлээр, мэргэшсэн хүмүүсээрээ дамжуулж улс төр хийгээд явья гэвэл тэр улс төрийн генераци, өнгө ялгарлыг харуулсан “холимог хуурга” байх ёстой. Тэгэхгүй 20 жил явж ирсэн улстөрчид нь суучихаад хоёр дахь, гурав дахь үеэ “Байж бай, нэгдүгээр эгнээ хүслээ хангаагүй байна” гээд байвал энэ намын чинь цус нь ойртоод, дүнхүүрээд дуусна. Тэр ч утгаараа би АЭХ-ны тэргүүний ажлыг бүх насаараа хийгээд суухыг бодоогүй. Дараачийн генераци орж ирээсэй гэж, сүүлийн хоёр жил энэ ажлыг өгөх гэж хүлээсэн. З.Энхболдын хувьд яах аргагүй генерацийн хоёр дахь үе, яах аргагүй намын даргад өрсөлдөх хэмжээний лидер. З.Энхболдоор зогсохгүй цаана нь С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Р.Амаржаргал гээд зөндөө сайхан залуучууд байна шүү дээ. Өрсөлд л дөө. Гагцхүү энэ хүмүүс энэ намыг 2012 оны сонгуульд ялуулах тактикаа боловсруулсан, багаа бүрдүүлсэн байх ёстой. Сонгуульд яаж оролцох вэ гэдэг санхүү, зохион байгуулалтаа хийсэн байх ёстой.

-Эмэгтэйчүүдийн байгууллагын тэргүүн солигдсон. Шинэ тэргүүн улс төрд, төрийн албан эмэгтэйчүүдийн квотыг их өндөр байлгана гэдэг амлалтаар сонгогдсон. Гэвч тэр квотыг ярих нь нийт масс, ялангуяа эрчүүдийн дургүйцлийг хүргэхээс цаашгүй юм биш үү?

-Миний амьдрал дандаа үечилж явдаг, тэр үечлэл нь сонгуулийн жилтэй давхцаад байдаг юм. Харин эмэгтэйчүүдийн байгууллагын даргыг би дэндүү олон жил хийсэн. Бүтэн долоон жил. Тиймээс одоо надад ямар ч эмэгтэйчүүдийн байгууллагын талаар ярих сонирхол алга. Жендэр энэ тэр гэж. Тэр бол АЭХ-ны тэргүүний хийх ажил. Би бол өөрийнхөө улс төрийг л хийгээд явмаар байна.

-Таныг Ерөнхий сайдын зөвлөхөөр ажиллаж байхад Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд “авлигатай тэмцэнэ” гэж хэлээд огцорсон. Гаалийн Х.Баатарын хэргээс болж…?           
-Манай улстөрд нэг тогтчихсон байдал бий. Эдийн засгийн ашиг сонирхлын төлөөллүүд улс төрд байна. Монголд маш том мөнгөний эргэлт явагдаж, энэ мөнгөний хуваарилалтыг төрийн түвшинд хийж байна. Төрийн оролцоотой хийж байгаа энэ үйлдлийг сөрж хэт яаруу, бодлогогүй хөдөлбөл Дон Кихотын салхи тээрэмтэй хийдэг тэмцэл шиг үр дүнгүй өнгөрч болзошгүй байна. Түүний илрэл л харагдаад байх шиг байна, сүүлийн үед.

-Би одоогийн АТГ-ын талаар асуух гээд байна л даа. УИХ АТГ-ыг байгуулснаараа хохирсон уу, хожив уу? Эсвэл бас нэг илүү их эрх мэдэл, мэдээлэл бүхий авлигачдын сүлжээг бий болгоод, өөрсдөө ч барьцаанд нь орчихов уу гэж?
-Би ойлгосон л доо. /инээгээд/ Угаасаа манай энэ улс төрийн тогтолцоо маань бие биенээ барьцаалсан тогтолцоо. УИХ-ын гишүүд нь тойрогтоо барьцаалагдсан, жорлон барьж, зам засахгүй бол дахиж сонгогдохгүй. Тэгээд тэр тэрбум төгрөгийг нь хуваарилахын тулд Сангийн яам нь халаасаа тэмтэрч, хажуугаар нь энэ их хавтгайруулсан халамжийн мөнгөө өгөх гээд. Улс төрийн намууд нь ч амлахгүй л бол, зүгээр нэг хүний эрх, ардчилал яриад санал авахаа больчихлоо. Уг нь улс төрийн намын мөрийн хөтөлбөр гэдэг цэвэр эдийн засгийн тооцоо л байх ёстой юм. Монголын хөгжлийг бид дараагийн тэдэн жилд тийм байдлаар харж байна гэсэн тооцоо. Түүнийгээ намын дарга нар нь сонгуулиас долоо хоногийн өмнө мэтгэлцээнд ороод “Бид боловсролын салбарт ийм ийм дэвшил авчирна, эрүүл мэндийн салбарт ийм өөрчлөлт хийнэ” гээд уралдуулах, хамгаалах ёстой. Сүүлийн таван жилд жишээ нь Монголд төрөлт маш ихээр нэмэгдсэн. Энэ тооцоон дээр үндэслээд эрүүл мэндийн салбарт амаржих газар тэдийг байгуулна, тэдэн тэрбум төгрөг зарцуулна гэсэн тооцоо ярьдаг болохоос биш “Манай нам гарвал үзүүлээд өгнө” гээд сэлэм эргүүлээд явдаггүй. Иргэн бүртээ 1,5 сая төгрөг өгнө гэж ямар ч тооцоогүй, үндэслэлгүй зүйл ярьдаггүй.
Тэгээд тэр их мөнгөнийхөө амлалтаас болоод эргээд барьцаанд орчихсон. Гарц харагдахгүй тамын тойрог үүсчихсэн л яваад байна. Ядуурлын үр дагавар уу, эсвэл тогтолцооны гажиг уу, ямар нэг байдлаар үүнийг сэтлэх л хэрэгтэй. Миний харж байгаагаар одоогийн энэ УИХ-д 2012 оны сонгуулиар лав тал хувь нь сонгогдохгүй байх магадлалтай генерацийн төлөөлөл сууж байгаа. Тиймээс энэ тогтолцоо, тойргийг сэт цохих улс төрийн эр зориг гаргах ёстой. Тэгж л байж парламентынхаа 20 жилийн ойг тэмдэглэх ёстой гэж би бодоод байна. Түүнээс биш, бөх тэх барилдах, хүндэтгэлийн хурал энэ тэр бол сонин биш шүү дээ.

-АТГ ч гэсэн тэр тогтолцоотой тэмцэх биш, тойрогт нь орчихоод байгаа юм биш үү?
-Манай парламентын нэг том алдаа нь Үндсэн хуулинд “УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага” гээд заачихсан. Аль ч орны парламент зөвхөн хууль тогтоох байгууллага л байдаг. Дээд эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэггүй. Манайх дээд эрх мэдлийг хэрэгжүүлнэ гэчихээд, “бие даасан, хараат бус телевиз байгуулж байна” гээд удирдах зөвлөлийг нь УИХ-аар томилдог. Хүний эрхийн үндэсний комисс буюу хүний эрхийг хамгаалах бие даасан байгууллага  байгуулж байна гэчихээд гишүүдийг нь УИХ-аас томилж байна. Авлигатай тэмцэх бие даасан байгууллага байгууллаа гээд бас л даргыг нь их хурлаас томилдог. Прокурорыг УИХ томилж байна, хэдийгээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцдөг ч гэсэн. Гэх мэтчилэн УИХ-ын оролцохгүй асуудал байхгүй болчихсон. Уг нь бол УИХ хяналтаа хэрэгжүүлдэг Аудитын байгууллагын, Засгийн газраас хараат бус байлгахын тулд Монголбанкны удирдлагыг томилж болно. Өөр олон зүйлд оролцоод байх шаардлагагүй шүү дээ.

Үнэхээр нийгмийн том том асуудлыг өөрчилье, эрх зүйн орчныг нь сайжруулья гэж байгаа бол Байнгын хороодоороо нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх хэрэгтэй. Долдугаар сарын 1-нээр Х.Тэмүүжин гишүүний хийсэн шиг. Тийм байдлаар парламент нь илүү нээлттэй, сонгогчидтойгоо ойр ажиллаж, УИХ-ын хууль хэлэлцүүлэх журам, бүх юмандаа “тунгалаг байх, ил тод байх” зарчмуудаа суулгаж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй, Хууль зүйн байнгын хороогоор АТГ-ын асуудлыг хаалттай хэлэлцчихээд “долоон гишүүн нь ийм, таван гишүүн нь тийм санал өгсөн” гэж яриад байж болохгүй шүү дээ. Жишээ нь олон нийтийн телевизийн удирдах зөвлөлийг УИХ-аас биш, сэтгүүлчид нь өөрсдөө томилох хэрэгтэй шүү дээ. УИХ-аас томилно гэхээр л нөгөө намууд нь өөрсдийнхөө хүнийг чихэх гээд, дараа өөрсдийнхөө “пиар”-ыг хийлгэх гээд үхэлдээд эхэлдэг. Бүх юманд улс төр хутгалдчихсан. Улс төрөөс гадна энэ нийгэмд ч чинь өчнөөн олон өнгө төрх, олон талстууд байдаг. Тэд нь тэр л хэвээрээ яваг л дээ.

-Түрүүн “би өөрийнхөө улс төрийг хийнэ” гэчихсэн. Гүйцэтгэх зөвлөлд өрсөлдөх үү?
-Манай намын Гүйцэтгэх зөвлөл намын хороодоос сонгогдож ирж байгаа. Би үүнийг зөв гэж боддоггүй. Хуучин МҮАН байхдаа ерөнхий зөвлөл нь бага хурлынхаа гишүүдийн 66 хувийн саналаар сонгогддог байсан. Нууц санал хураалтаар хамгийн өндөр санал авсан 21 хүнийг сонгодог. Тэр үед манай ерөнхий зөвлөл маш хүчтэй, дандаа бодлого гаргагчид байсан. Да.Ганболд, Р.Амаржаргал, Н.Батбаяр гээд… Гурван эмэгтэй байсан нь н.Туяа, Х.Хулан бид гурав. Тэнд бид бодлого ярьдаг байсан. Одоо бол аймаг аймгийн намын хорооноосоо хамгийн идэвхитэй, хамгийн их мөнгө хандивласан нь Гүйцэтгэх зөвлөлд сонгогдоод ирэхээр магадгүй, Н.Алтанхуяг даргын Гүйцэтгэх зөвлөлөө хуралдуулдаггүй нь ч зөв байх. Уг нь бол сонгуулийн тухай хуль ч юм уу, бодлогын чанартай том асуудал хэлэлцэх үед намын бүлэг дээр асуудал орж ирэхээс өмнө Гүйцэтгэх зөвлөлөөр хэлэлцээд, түүнийгээ ҮЗХ-гоороо оруулж “ОК” авсны дараа Ч.Сайханбилэг даргатай намын бүлэгт “Манай нам ийм байр суурьтай байгаа шүү” гэж оруулдаг байсан. Одоо тйи асуудал байдаггүй юм шиг билээ. Тийм учраас би заавал Гүйцэтгэх зөвлөлд орж байж улс төрөө хийнэ гэсэн үг биш л дээ. Уг нь бол би ҮЗХ-ны гишүүн шүү дээ.

-МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль ойгоо тэмдэглэж байгаа. Та тэнд багшилж байсан бил үү?
-Би МУИС-ийн Хуулийн сургуулийн багшаар1986-1990 он хүртэл ажилласан. Улсын прокурорын газарт таван жил ажиллачихаад н.Совд багшийнхаа урилгаар очиж ажилласан. Миний хамгийн сайхан дурсамж бол их сургууль. Дандаа эрэгтэй багш нартай, Бөхийн холбооны Р.Нямдорж, УИХ-ын гишүүн агсан С.Төмөр багш,н. Жаргалсайхан гээд дандаа нэг үеийн шижигнэсэн сайхан залуучууд байсан. Би 100 гаруй оюутанд потокоор лекц уншдаг. “Полийн 100 харчууд” гэдэг шиг уул уурхай, дулаан, инженерийн ангийн дандаа эрэгтэй оюутнууд. Би өөрөө их овор багатай болохоор оюутнууд элдвээр өднө, сахилгагүйтнэ л дээ. Тэгэхээр нь “Би улсын прокурорын газарт таван жил ажиллаад ирсэн багш шүү” гээд индрээ балбадаг. Тэгж оюутнуудаа буулгаж аваад лецкээ үргэлжлүүлдэг байлаа. 20 минут лекцээ уншаад таван минут завсарладаг. Тэр хоорондоо Оросын “Литературная газета”-гаас М.Горбачёвын өөрчлөн байгуулалтын талаар уншсанаа амыг нь ангайтал ярьж өгчихөөд, “За амарсан бол хичээлдээ орьё” гээд лекцээ үргэлжлүүлээд дуусгадаг байлаа. Тэгээд Монголын хаа явсан газар хүмүүс “Багш аа” гээд дуудахаар сайхан санагддаг даа.

-Тэгээд тэр таныг өдөж хоргоодог байсан “100 харчууд” дотор чинь танай одоогийн “ангийнхан”, улстөрчид байгаагүй юу?
-/Инээгээд/ Би угаасаа, байгалиасаа л сурган хүмүүжүүлэгчээр төрсөн хүн юм шиг байгаа юм.

-УБХ-д зөвлөхөөр хэн авчирсан юм бэ, таныг?

-С.Төмөр багш маань урьж авчирсан юм. Миний гараас Эдийн засгийн байнгын хорооны 17 хууль гарсан. Яасан ч их эх оронч байсан юм, шөнийн гурван цаг хүртэл ажилладаг байлаа. Аж ахуй нэгжийн тухай хуулийн дагуу улсын үйлдвэрүүдийг татан буулгаж байлаа. Газар өмчлөлийн асуудлыг ярьж байлаа. Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай АНУ-д айлчлахаар болоод Газрын тосны тухай хуулийг гурав хоногийн дотор бичиж байв. Банкны тухай хуулийг Монголбанкны анхны ерөнхийлөгч Н.Жаргалсайхан, Монголбанкны хэлтсийн дарга, манай нөхөр н.Энхбаяр, н.Хадхүү бид хэд үүрийн зургаан цагт дуусгаад М.Энхсайхан даргын ширээн дээр тавьж байлаа. “Арилжааны банк” гэдэг нэр томьеог би анх оруулж ирсэн юм. Тэр үед бүх байнгын хороод 3-4 зөвлөхтэй байсан. Ганцхан Эдийн засгийн байнгын хороо нэг зөвлөхтэй. М.Энхсайхан надаас өөр хүнтэй ажиллаж чадахгүй гэдэг байсан юм, тийм зав ч байгаагүй.

Нэг удаа шөнийн 03 цагт Татварын тухай хуулийг бичиж дуусгаад УБХ-ын даргад өгөх гээд хэвлэтэл нэг таслал алдчихсан байсан. УБХ-ын дэд дарга К.Зардыхан “Энэ нөхөр цаазаар авбал таарах алдаа хийсэн байна” гэж ирээд загнасан. Тэгэхэд М.Энхсайхан намайг өмөөрч, “Чи наад хүнийхээ нүд, нүүрийг хар” гээд хэрэлдэж байсан, час улаан болчихсон байхгүй юу. Тэр үеийн УБХ-ыг эргээд санахад анхны ардчилсан парламент, шинэ нийгмийн суурийг нь тавьж байсан гэдэг утгаараа асар том хариуцлага байсан даа. Угаасаа анхнаасаа 20-30 давхар байшинд зориулаагүй, 4-5 давхар байшинд л зориулсан суурь өрж байсан учраас, дээр нь цаг алдахгүйн тулд олон янзын инженерүүд тал талаас нь орж ирээд, тэгээд сантехникийн холболтыг нь хийхдээ ч юм уу алдчихсан учраас заримдаа манай парламентаас “үмхий үнэртээд” байдаг тал байхыг үгүйсгэхгүй.

-Сайхан зүйрлэл байлаа. М.Энхсайхан даргатай та одоо харилцаатай байдаг уу?
-Үгүй, уулзаагүй. Гэхдээ би М.Энхсайханыг сайн сайхнаар санаж явдаг. Би 1990-1992 оны М.Энхсайханыг ярьж байна. 1996-1998 оны М.Энхсайхан ч бас таалагддаг, маш эрч хүчтэй Ерөнхий сайд байсан. Үүнийг бас хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Эрчүүд чинь нэг үгүйсгэхээрээ бүрмөсөн үгүйсгэчих гээд байдаг юм. 2006 оноос хойш М.Энхсайханыг бол мэдэхгүй, ҮШН гэдэг нам байгуулаад явснаас нь хойш.

-Хуулийн байгууллагын шинэчлэл, болов­сон хүчний шинэчлэл маш удаан байна гэж шүүмжлүүлдэг. Шүүхийн шинэтгэлийн асуудалд хамгийн их тушаа болж байгаа зүйл нь ч магадгүй энэ асуудал байх. Социализмын үеийн хуульчид шинэ нийгмийн шаардлага хангахгүй байна гэж. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Хуулийн байгууллагын бүх салбарт салхи оруулах шаардлага байгаа, шүүхэд ч тэр, прокуроррт ч тэр, шүүх прокуроруудыг бэлтгэж байгаа технологид нь ч тэр. Тэгэхийн тулд мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа технологио бид эргэж харах хэрэгтэй. Технологио эргэж харах гээд цаг алдаж, Монголын технологийг боловсруулах гэхээсээ илүү Харвардын хуульч бэлтгэдэг, Францын шүүгч бэлтгэдэг технологийг шууд хуулбарлах хэрэгтэй. Хуулбарлахын тулд хэлтэй байх, хүмүүсээ давтан сургах хэрэгтэй. Дээр нь соён гэгээрүүлэх чиглэлийн, хүний эрх, ёс суртахуун, ёс зүйн элемэнтүүдийг итгэл үнэмшил болтол нь суулгах хэрэгтэй. Яг үнэндээ Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үед шүүхийг шинэчилж чадахгүй. Харин өнөөдөр эхлэлийг нь тавьж чадвал дараачийн дараачийн Ерөнхийлөгчийн үед, 10 жилийн дараа бид үр дүнг нь үзнэ. Одоо эхлэлийг нь тавихгүй бол бахь байдгаараа л үлдэнэ.  

-Гэвч Х.Тэмүүжин МУИС төгссөн, Ц.Мөнх-Оргил Харвард төгссөн хуульч. Гэтэл энэ яриад байгаа хүний эрх, шүүхийн шинэчлэлийн асуудлаар энэ хоёр хүний байр суурь тэс ондоо байдаг шүү дээ?
-Хоёулаа хуульч мэргэжилтэй хоёр улстөрчийг жингийн туухай дээр тавиад үнэлэх, эсвэл тэр хүмүүсийн ёс суртахууны талаар яримааргүй байна. Орчин үед чинь хүний тухай шууд хэлж болдоггүй цаг үе болсон байна. Би Ц.Мөнх-Оргилыг сайн мдэхгүй, Х.Тэмүүжинг ч сайн мэдэхгүй. Х.Тэмүүжин “таны “Шинэ толь” сэтгүүлийг их уншдаг, мэдээлэл авдаг байсан шүү. Баярлалаа” гэж хэлэхээр нь би баярлаж л байсан. Х.Тэмүүжингийн ярьж байгаа зүйлүүд дотор авах юмнууд байдаг. Ялангуяа шүүхийн шинэчлэлтэй холбоотой, парламентын шинэчлэлтэй холбоотой асуудлаар. Ц.Мөнх-Оргилын хувьд долдугаар сарын 1-ний үйл явдлын үед Хууль зүй дотоод хэргийн сайд байсан, буудах тушаал өгөгдсөн. Энэ нь хувь улстөрчийнх нь хувьд маш том эмгэнэл болсон гэж би боддог. Тиймээс хувь хүмүүсийн, улстөрчийн чанар чансаа гэхээсээ илүү тухайн нөхцөл байдалд тэр хүн биеэ яаж авч яваад, улс төрийн ямар шийдвэр гаргасан бэ гэдэг л асуудал. Өөрөөр хэлбэл тэр хүн өөрийнхөө школ, Харвардаас авсан боловсрол, ёс суртахуунд нь “Би Хууль зүйн сайдаас огцорьё” гэх итгэл үнэмшил байхгүй байна. Тэр итгэл үнэмшлийг сургууль нь өгөхгүй юмаа гэхэд өөрийх нь мөн чанарт байх ёстой л доо. Тэгэхээр МУИС төгссөн хүн болгон муу, Харвард төгссөн хүн болгон сайн гэсэн үг биш.

-Сүүлчийн минутыг танд үлдээе, танд хамааралтай олон ой зэрэгцээд байгаа учраас?
-Өнөөдөр парламентын 20 жилийн ой, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн ойг болж байна. Тиймээс 1996-2000 онд УИХ-д сууж байсан ангийн нөхөддөө, 1990-1992 оны УБХ-ын нийт гишүүдэд Монголд ардчилсан парламент байгуулагдсаны 20 жилийн ойн баярыг хүргэж, сайн сайхныг хүсье. Мөн МУИС-ийн хууль зүйн сургуулийн хамт олонд 50 жилийнх нь ойн энэ танай сониноор дамжуулан баяр хүргэж, сайн сайхныг хүсье. Би энэ сургуульд багшилсан хугацаандаа амьдралын маш том сургуулийг сурсан.