Зохиолч, яруу найрагч СГЗ Загдын Түмэнжаргалыг эх орон­доо ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа. Тэрбээр Франц улсын Парисын Дорно дахины хэл-иргэншлийн үндэсний их сур­гуульд багшилж байгаа юм.

-Сая та Парисаас ирээд таван ном хэвлүүлжээ. Ямар номууд вэ?

-Уг нь 15 ном хэвлүүлэхэд бэ­лэн болгоод ирсэн юм. Гэвч тавыг нь хэвлүүллээ. Бусдыг нь амж­сангүй. "Гурвалжин аялгуу", "Шүүд­рийн гилбэлгээн", франц хэл дээр "Rayons de la Lune bleue" нэртэй яруу найргийн ном, мөн монгол хэл сурч байгаа франц оюутнууддаа болон монгол хэл сурах сонир­холтой гадаадынханд зориулсан "Монгол хэлний сурах бичиг", бас монголч эрдэмтэн Жак Леграндтын зохиосон, миний редакторлосон "Монгол- франц идэвхтэй үгийн толь" гэсэн ийм таван ном хэвлүүл­чихээд буцах гэж байна. "Гурвал­жин аялгуу" маань афо­ризм мая­гийн, "Шүүдрийн гил­бэлгээн" маань  голдуу рондо, хайку маягийн шүл­гүүдтэй ном доо. "Шүүдрийн гил­бэл­гээн" номыг маань Ядам­сүрэн­гийн Баяраа гэдэг залуу редак­торлалаа. Тэр залуу нэлээд бү­тээлч хандаж ариут­ган шүүсэн шүү. "Гурвалжин аялгуу"-г Ч.Мөнхбаяр ариутган шүүж, манай Д.Галбаатар доктор өмнөх үгийг нь бичсэн юм. Гадаа­дынханд зориулсан Монгол хэлний сурах бичиг болон франц хэлээр гаргасан шүлгийн номыг маань одоо ажиллаж байгаа сур­гуу­лийн маань ерөнхийлөгч, эр­дэм­тэн доктор, монгол судлаач Жак Лег­ранд  редакторласан юм. 

-Нөгөө арван ном тань ямар ном бэ. Яагаад хэвлүүлж амж­сангүй вэ?

-Дэлхийн хүүхдийн сонгодог уран зохиолын оргил бүтээл бол­сон арван боть ном. Өтгөс буурал гүүшүүдийнхээ монголчилсон бо­лон өдгөөгийн сайн орчуулагчдын эх хэлээрээ туурвин буулгасан эдгээр зохиолыг дахин дахин няг­талж редакторлан хэвлэлд бэлт­гээд авчирсан юм. БСШУЯ-ныхантай уулзлаа, ярилцаж үзлээ. Уг нь энэ яамныхан хүүхэд багачуудын уран зохиолын боловсролыг өндөр түвшинд хүр­гэхэд нэн тустай эл үйлсийг дэм­жээд төсөл болгоод хэвлүүлчих байх, тэгвэл Монголын маань бяц­хан үрст хэрэгтэй юмсан гэж би бодсон юм. Гэвч тэд нэг их тоож үзсэнгүй. Өмнө нь би Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгчийн ивээл дор хэв­лэгд­сэн "Дэлхийн сонгодог утга зохиолын чуулган" 50 ботийн аж­лын хэсгийг ахалж байсан.  Маш олон хүний хөдөлмөр шингэсэн, нүсэр ажил болсон доо. Манай нэрт орчуу­лагчид, тэр тусмаа  редак­тороор нь ажилласан Г.Аюурзана, Л.Өл­зийтөгс нар их ч цагаа зо­риулж, их ч сэтгэл гаргаж ажил­ласан. Дэлхийн сонгодог зохиолын тухайд миний дараагийн зорьсон ажил энэ арван боть ном байлаа. Сүүлд л хөөцөлдөж хэвлүүлэхээс дээ. Ерөнхий сайдад хүсэлт гар­гана гэж бодож байгаа.

-Ерөнхий сайд уран зохиолыг дэмжинэ гэж та бодож байна уу?

-Миний дээр хэлсэн дэлхийн сонгодог утга зохиолын 50 ботийг бэлтгэхэд С.Батболд сайд бас оролцож байсан юм шүү дээ. Эзо­пын үлгэрүүдээс орчуулж тэр ботид оруулсан хүн. Тэгэхээр түүнд най­даж байгаа юм.  Нөгөөтэйгүүр С.Батболд Ерөн­хий сайд  дэлхийн хөгжилтэй орны сургалтын стандартыг оруулж ирж боловсролоо шинэч­лэх алхмыг хийх санаачилга гарга­сан хүн шүү. Гэвч энэ удаад түүнтэй уулзаж санал солилцох боломж гарсангүй. Энэ арван боть дээр Эм Си Эс- ийн дэд захирал Л.Энх-Амгалан надад боломжийн сайхан санал хэлсэн шүү. Л.Энх-Амгалан өөрөө яруу найрагч, орчуулагч хүн шүү дээ. Одоохондоо зээлээр хэвлүү­лээд өгье. Худалдаанд гарсны дараа хэвлэлийн зардлыг нь тө­лүүл­чихье гэж. Тэгээд би хэвлэ­лийн дизайнертаа номуудаа үлдээгээд буцах санаатай байна.        

-БСШУЯ-наас боловсруулж баталсан Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдийн заавал унших ёстой номын жагсаалт оновчгүй, хэтэрхий хуучирсан, хүүхэд тоож уншчихаар ном бараг байдаггүй. Тэр хуучин программыг өөрчлөхөд МЗЭ болон зохиолчид ч юм уу асууд­лыг эрүүл нүдээр харж байгаа хүмүүс яагаад нөлөөлж чадах­гүй байна вэ?

-Зохиолчид үүнийг зөндөө хэлж ярьж хөөцөлдсөөр ирсэн шүү дээ. Х.Чилаажав, Ц.Буянзаяа эд нар Зохиолчдын хорооны удирдлагад байхдаа энэ асуудлыг яаманд байнга тавьж байсан. Ядаж унших номын жагсаалтыг чинь бид нар гаргаад өгье гэж. Харамсалтай нь хүлээж авдаг хүн БСШУЯ-нд бай­даг­гүй. Тэнд ажилладаг, хариуцдаг хүмүүс нь утга зохиол, урлагийн талаар хангалттай мэдлэггүй, дээ­рээс нь зөвхөн өөрсдийн эрх аш­гийн үүднээс, үзэмжээр ханддаг юм шиг санагддаг. Гаднаас ганц нэг багш авчраад хөтөлбөр дээрээ ажиллуулдаг ч шаардлага хангадаггүй. Бүтээлч хүмүү­сийн санал санаачилгыг тоож үздэггүй юм билээ. Хойч үеийнхний уран зохиолын боловс­ролд үзэм­жээр хандаж ирсэн энэ хандлага маш хор уршигтай шүү. Энэ бол аюултай зүйл гэж хэлж ч болно.

-Та өмнө нь Ерөнхийлөгчийн дэргэд мөн УИХ-ын дарга нарын дэргэд ажиллаж байхдаа хам­тарч ажиллаж байсан тэр хүмүү­сээрээ дамжуулан энэ ханд­лагыг өөрчлөхөд жаахан ч гэсэн нөлөөлж чадсангүй юу?

-Би өмнө нь Л.Энэбиш гуай, Н.Энхбаяр, Ц.Нямдорж гээд сайхан хүмүүсийн дэргэд хувь тави­лан­гаар ч юм уу ажиллаж байлаа. Бид энэ талаар бишгүй санаа зовж ярилцдаг, яамныханд нь хэлж ярьдаг байсаан. Гэхдээ Ерөн­хийлөгч ч юм уу, УИХ-ын дарга  нэг яамны хийх ажлыг шүүрч аваад хөтөлбөр жагсаалтыг нь боловс­руулаад суултай биш дээ. Ухаандаа л нөгөө яамны сай­дыг, хариуцсан хүмүүстэй нь бөө­нөөр нь төрийн тэргүүн дуудаж аваачаад уулздаг л байсан юм. Та нар минь нэг иймэрхүү ажил хий­гээч ээ, наад программ хөтөлбөрөө эрс сайжруулаач гэдэг байсан л юм. Тэд "Тэгье ээ, бид ойлгож байна. Болно болно" гэхээс биш чадахгүй ээ гэж ерөөсөө хэлэхгүй дээ. Тэгээд манай бүх ажил стан­дартынхаа дагуу явж байгаа гэж тайлбарлана. Ер нь салбар болгонд иймэрхүү л юм болоод байдаг. Тиймээс л удирдлагаас ч, бүтээлч хүмүүсээс ч гарсан сайхан сайхан ажлын саналууд яам хавьцаа очоод бут үсэрчихээд байдаг байхгүй юу. Энэ бүхэн Монголд аль аль шатандаа хариуцлагын тогтолцоо гэдэг юм огт байхгүй болсонтой ч холбоотой л доо. Хэн нь ч хариуц­лага хүлээхгүй байх нь нэлээд олон хүнд ашигтай байдаг учраас тэрхүү хариуцлагын тогтолцоог сайж­руулах санаачилга хад мөр­гөчи­хөөд байдаг гэхэд хилсдэхгүй биз. Өнөөдөр бидний яриад байгаа боловсролын тогтолцооны стан­дарт, хөтөлбөр, арга барил өөрч­лөгдөхгүй хуучнаараа яваад бай­гаа нь ч дээрхийн л уршиг юм. 

-Та сая ирээд БСШУЯ-ны хэн хэнтэй нь уулзав. Ё.Отгонбаяр сайдтай нь уулзав уу, энэ ботиу­дыг хэвлүүлэхийг дэмжээч гэж хэлж үзэв үү?

-Сайдад хэлж ярьж үзсээн. Нэг их баяр баясгалантай хүлээж авах­гүй л байна билээ. Соёл урлагийн газрын дарга Б.Наранзунтай уул­заж бас дуулгасан. "Өө, наад төсөл чинь биднээс давсан асуудал бай­на. Сайдтай л уулзвал дээр дээ" гэж л байна билээ. Нэг иймэрхүү л юм болох юм.

-Сургуулийн өмнөх боловс­ролын хөтөлбөр, арга барил аль аль нь өнөө хэр бас хуучнаараа байдаг юм байна. Сургалтад хэрэг­лэж байгаа дуу шүлгийн номыг нь хараад маш их санаа зовдог тухайгаа эцэг эхчүүд ярих юм билээ. Хүүхдийн зохиол­чийн хувьд та үүнийг анзаардаг уу?

-Би жишээ нь  анзаараагүй болоод л "Цэцэрлэгийн сурах бичиг" гэдэг ном хүртэл зохиож гаргаж байх уу даа. Яам нөгөө л стандарт гэдэг юмаа яриад бас тэр ном бүтээлд минь саад хүртэл хийж л байсан. Сайн дурын уран сайханч гэдэг шиг л би гүйж, багш хүний хувьд, хүүхдийн уран бүтээлч хүний хувьд сэтгэл зүрхнийхээ тушаалаар дээрх ажлыг хийсэн хэрэг шүү дээ. Тэднүүсийн хийх ёстой мөртлөө хийхгүй байсан ажлыг л хийсэн хэрэг шүү дээ. Тэр "Цэцэрлэгийн сурах бичиг"- ээ хүн хараас мөнгө зээлэн барин явж урд хэвлүүлж ирээд, өөрөө гүйж түгээж байлаа даа. 40 мянган хувь сурах бичгийг хүүхдүүд, эцэг эхчүүд, сур­ган хүмүүжүүлэгчдэд хүргэсэн. Одоо тэр сурах бичиг гадуур байх­гүй л дээ. Хүүхдийн сэтгэхүйд тохируулах гэж хичээсэн, орчин үеийн шаард­лагыг бодож боловсруулсан тийм ном, сурах бичгийг яам манай стандартын дагуу хийгээгүй гэх ухааны юм яриад  албан ёсны хэрэглээнд оруулдаггүй юм. Би хэлдэг л дээ, танай стандарт чинь хоцрогдсон байна, орчин цагийн шаардлага хангахгүй байна, хүүх­дүүд тоохгүй голоод байна, би өөрийнхөө бодсоноор хийнэ ээ гэж.

Одоо бүр хувилбар сурах бичиг гэдгийг үгүйсгэж ор тас зогсоогоод байгаа юм байна. Яг өнөөдөр шүү дээ. Аймаар байгаа биз. Монголын боловсролын салбар том ухралт хийж байна шүү дээ. Би хувилбар сурах бичиг болгох гэж "Сонирхолтой математик", "Сонирхолтой цагаан толгой", "Сонирхолтой унших бичиг" гэдэг сурах бичгүүд ч зохиож хэвлүүлж, түгээж байлаа. Хэрэглэгч нар, багш нар, эцэг эхчүүд, хүүхдүүд өөрсдөө үзэх сурах бичгээ сонгох ёстой л байхгүй юу. Гэтэл тийм болом­жуудыг өнөөдрийн Боловсрол, Соёл, шинжлэх ухааны яам хаажээ.

"Цагаан толгойн" сурах бичиг гэхэд л хувилбаргүй болохоороо бүүр намайг нэгдүгээр ангид сурагч байх үед зааж байсан задлаг нийлэг авианы аргаар, тэр үеийн сурах бичгийн стандартаар зо­хиогд­соор байгаа юм. Тэр нь эдүгээгийн манай яамны стандарт шүү дээ.  Жишээ нь, тэр стандартаар нь бол хүүхдэд цагаан толгой заахдаа "а" эгшиг дээр  "х" гийгүүлэгч нэмээд холбож унш гэнэ. Нөгөө сурагч хүүхэд нь "Ахэ" гэж уншина. Тэгэхлээр нь "ах" гэж уншсангүй хэмээн зэмлээд  толгой руу нь няслах жишээтэй. Миний зохиосон "Цагаан тол­гой" эхлээд а, о, у, э, ө, ү, и үндсэн долоон эгшгээ заагаад дараа нь "ау" гэж холбуулаад, чоно ульж байгаа зураг харуулаад, энэ хоёр эгшиг нийлэхээрээ энэ араатны улих авиаг илэрхийлсэн нэгэн утгыг, бас "уа" гэж холбуулаад  уйлж байгаа нялх хүүхдийн зураг харуу­лаад, энэ хоёр эгшиг нийлэхээрээ  бяцхан жаалын  уйлах авиаг илэр­хийлсэн утга гаргаж байгааг ойл­гуулах жишээтэй. Улмаар нөгөө долоон эгшиг дээрээ "Р" гийгүүлэгч залгуулж, "ар, эр, ир, ор, ур, өр, үр" гэж уншуулах, эдгээр үгийн утгыг таниулах жишээтэй бүтээгдсэн юм л даа. Ийм арга барилаар заахад  хүүхэд амархаан уншаад сурчих­даг. Гурван настай хүүхэд энэ но­моор, энэ аргаар уншиж сурчихаад монгол теливизийн нэвтрүүлгээр орж, уншиж тайлбарлаж байсныг хүмүүс мэдэх л байх. Хоёр үсэг холбоод утга гаргаад, үг гэдэг юмыг авианы үсгээр ийнхүү илэр­хийлд­гийг ухааруулаад өгөхөөр хүүхэд өөрөө л ухамсартайгаар цаашаа уншиж сураад явчихдаг юм. Тэр "Цагаан толгой"- г зохиосноосоо хойш би үе үеийн боловсролын сайд, сургалт хариуцсан хүмүүст хангалттай тайлбарлаж өгсөн. Залхууг нь хүртэл тайлбарлаж өгсөн. Ерөөсөө хэн нь ч анхаарал талбин хүлээж аваагүй юм даа. Тэдэнд тэгж тайлбарлахад тосон дээр ус асгачихаар нэг хачин юм бөмбө­рөөд мөнгөн ус шиг мэлт­рээд яваад өгдөг шиг л юм болж өнгөрдөг юм. Сүүлдээ ч би өөрөө бас тайл­ба­р­лахаасаа залхчихдаг юм. Зал­хаад "За, дэмий хэдэн үг тэр сайдын ширээний хөлний дэргэд хаячи­хаад ирлээ дээ, ингэж цагаа үрж байхаар өөр юмаа хийж байдаг байж" гэж бодоод үлдэнэ шүү дээ. Би чинь багш хүн шүү дээ. Бүх л шатанд багшилж үзлээ. Aнхан шатны бага сургууль, дунд сур­гууль, Их сургууль,ТМС гээд багш­лаагүй сургууль байхгүй.    

-Ингэхэд та Францад хэдэн жил багшилчихав?

-Таван жил.

-Оюутнууд тань монгол хэ­лийг хэр сурч байна?

-Анх намайг очиход хоёрхон оюутантай байсан. Харин одоо гуч орчим оюутан Парисын Дорно дахины хэл иргэншлийн үндэсний дээд сургуулийн монгол хэлний ангид сурч байна. Тэнд одоо Ш.Тө­мөр­баатар багш бид хоёр ажил­лаж байгаа. Бидний ажил гайгүй байгаа болоод л оюутны тоо нэмэг­дээд байгаа байх гэж би  бодож байгаа шүү. Тэгээд тэр оюут­нууд­даа зориулсан "Монгол хэл сурах бичиг" зохиож энэ ам­рал­таараа ирж хэвлүүлээд буцаж байна даа.Ер нь Франц улс дэл­хийн монгол судлалын төв болчих­лоо л доо, одоо.

-Та хэзээ буцах гэж байна. Уран бүтээлчид, найзуудтайгаа уулзаж амжив уу?

-Ирээд овоо хэдэн дуу ч хийлээ. Овоо хэдэн найзтайгаа ч уулзлаа. Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэнтэй уулзлаа. Ярилаа. До. Цэнджав, Л.Өлзийтөгс, Г. Аюур­зана, Б. Галсансүх, Ц. Буянзаяа гээд  ойлголцдог хэдэн яруу найраг­чидтайгаа уулзлаа. Балжирын Догмидтойгоо уулзлаа. Баахан ярьж суув. Тэднийхээ шинэ бүтээ­лүүдийг нь гардаж авлаа. Номоо солилцлоо. Өөрснийх нь уран бүтээл ч их сайхан арвин байгаа юм байна. Лхагвасүрэнтэйгээ ут­саар яриад, "Би их завгүй явнаа,  хоёулаа номоо солилцоод өнгөр­вөл яасан юм, чи ч ажил ихтэй байгаа байх" гэсэн чинь "Чи бид хоёр арван тавхан минут яриад суучих заяагүй гэж үү" гэж байна. Тэгээд цаг тохирчихоод " За чи мартчив аа, маргааш 11.00 цагт шүү гэсэн чинь Лхагвасүрэн "Мар­тах­гүй ээ. Миний толгой одоохон­доо бөгснөөсөө илүү сайн ажил­лаж байгаа" гэж байна. Манайхан чинь их адармаатай уран ярьдаг, цэлмэг  сэтгэдэг улс шүү дээ. Найз нартайгаа уулзаад ярьж байхад, бид чинь бас л энэ эх орныхоо төлөө, түмэн олныхоо төлөө дан­даа л зүрх сэтгэлээ зовоож байдаг учраас хэнбэ гуайн ч aнхаарч  бодмоор ухаалаг сайхан юм их ярьж байна аа. Ер нь манай хөгж­мийн зохиолч Н.Жанцанноров шиг, Б.Ша­­рав шиг, энэ Бавуугийн Лхаг­васүрэн шиг, Балжирын Догмид шиг, Галсан багш шиг, Долгорын Нямаа гуай шиг, Г. Аюурзана шиг, сүүлийн үеийн манай сэргэлэн залуу яруу найрагч, зохиолч, уран бүтээлчид шиг ийм далай оюунт хүмүү­сийн­хээ үгийг төр засаг их сонсож байгаа­сай гэж би боддог юм.  Ийм оюунлаг хүмүүсийг Ерөн­хийлөгчийн дэр­гэдэх, Ерөнхий сайдын дэргэдэх ч юм уу нэг тийм цэцдийн зөвлөл байгуулаад, оролцуулаад  айлдвар үгийг нь сонсож байх хэрэгтэй юм шиг л санагдах юм. Агуу санаанууд эд нараас их гарна шүү дээ. Тийм билэгт­нүү­дийнхээ айлдварыг тухайлан сонс­дог улс орнууд ч байдаг. Суут Чингэс хаан ч гэсэн тийм билигт хүмүүсээ нэгтгээд aйлдвар үгийг нь сонсдог байсан л юм билээ шүү дээ.

Зохиогчийн эрх "Өдрийн сонин"

Н.ПАГМА