Өнгөрсөн
бямба гаригт ДБЭТ-ийн тайзнаа нэрт хөгж­­мийн зохиолч Ж.Пуч­чинийн
“Эрвээхэй хатагтай” дуурь тавигдлаа. Шинэхэн гавьяат С.Мөнгөнцэцэг
эр­вээ­хэй хатагтайн дүрд тог­лов. Манай тайзнаа анх 1967 оны нэгдүгээр
сарын 23-нд тавигдаж байсан энэхүү дуурийн Сузукигийн дүрд
Р.Доржхорлоо, Пинкер­тонд Ц.Доржсүрэн, Шарп­лест СТА Ц.Баттөр, Город
Ч.Шижир­болд, Бонзад Э.Бум­хүү, Ямадорид А.Сайн­баяр, Кейтэд Д.Туяа нар
тус тус тоглолоо.

Удирдаач УГЗ Н.Туу­лайхүү симфони найрал
хөгжмийг удирдаж, тайзны зураачаар МУАЗ Ч.Гун­гаасүх, най­руулагчаар
Ардын жүжигчин Х.Уртнасан ажилласан байна.  

Жон Лютер Лонгийн
1898 онд бичсэн “Эрвээхэй хатаг­т­ай” зохиол хоёр жилийн дараа
Нью-Йоркийн театрын тайзнаа драмын жүжиг болон амилж байжээ. Дэвид
Беласкогийн найруулан тавьсан уг жүжиг үзэгчдийг байлдан дагуулж,
удалгүй Лондонд тоглогдож эхэлсэн байна. Лондонд үзэгчдийн суудлаас
“Эрвээхэй хатаг­тай” жүжгийг таашаан үзсэн Пуччини тэр дороо л тэрхүү
бүтээлийг дуурийн хэлбэрт шилжүүлэх санаа бодож олсон гэдэг. Ингээд
Пуччини 1904 оны хоёрдугаар сарын 17-нд “Эрвээхэй хатагтай” дууриа
Италийн Милан хот дахь алдарт Ла Скала теат­рын тайзнаа толилуулжээ.
Харамсалтай нь үзэгчид сайнаар хүлээж авсангүй. Улмаар Пуччини хоёр
үзэг­дэл бүхий эхний хувил­бараа өөрчлөхөөр шийдэж, хоёр дахь үзэгдлээс
дахин нэг үзэгдэл салган, нийт гурван үзэгдэлтэйгээр зохиосон байна.
Гурван сарын дараа Италийн Бреша хотноо тоглогдсон хоёр дахь хувилбар
нь Пуччинид асар их амжилтыг дагуулжээ. Гэхдээ л Пуччинигийн сэт­гэлд
бүрэн хүрч өгөхгүй л байлаа. Тэрээр энэхүү дууриа нийт дөрвөн удаа
шинэчилсэн. 1906 онд гурав дахь хувилбараа Нью-Йор­кийн Метрополитан
театрт тавьж байжээ. Дараа нь Пуччини 1907 онд оркестр дээрээ жаахан
өөрчлөлт оруулснаар хамгийн эцсийн хувилбар буюу стандарт гэгдэх, одоо
дэлхийн бүхий л театруудад тоглогдож бай­гаа хувилбар нь бэлэн болсон
гэдэг. Гэхдээ хамгийн анхны хоёр үзэгдэл бүхий эх хувилбар ч мэр сэр
тавигддаг байна.

Утга
санааны хувьд “Эрвээхэй хатагтай” дуурь чиг шулуун. Зарим дууриуд­тай
харьцуулахад тун ойл­гомжтой, комплекс багатай, гурван товч үзэгдэлтэй.
Тайз засал нь ч бараг өөрчлөгддөггүй.

Дуурийн үйл явдал 1890-ээд оны эхэн үеийн Японы Нагасаки хотод өрнөнө.

Зуучлагч
Горо, Амери­кийн тэнгисийн цэргийн хурандаа, ноён Пинкертонд шинээр
худалдан авсан байшинг нь танилцуулна. Энэ байшинд Пинкертон удахгүй
гэрлэх залуухан, үзэсгэлэнтэй япон бүсгүй Чио Чио Сантай амьдрах юм.
Японд суугаа АНУ-ын консул Шарплес тэнд найз Пинкертоныхоо урилгаар
хүрч ирнэ. Пинкертон түүнд үзэсгэлэн төгс япон бүс­гүйтэй гэрлэх гэж
байгаа талаараа баяр хөөр болон ярьдаг. Тэр Японы гэрлэл­тийн хуулийн
цоорхойтойг шоолж, “Би түүнтэй гэрлээд сарын дараа ч салсан бол­но” гэх
мэтчилэн сайрхан ярихад Шарплес түүнд Чио Чио Санг гомдоохгүй байхыг
зөвлөнө. Шарплес түүнээс Чио Чио Санд сэтгэлтэй эсэхийг асуухад
“Эрвээ­хэйн далавчийг гэмтээгээд ч хамаагүй би түүнийг өөрийн болгоно”
гэж Пин­кертон хариулдаг. Шарплес “Эрвээхэйн эмзэг далавчийг гэмтээх
хэрэггүй” хэмээн найздаа зөвлөн түүний гэр­лэлтэд аз жаргал хүсэхэд
Пинкертон хариуд нь “Хэзээ нэгэн өдөр би америк эмэг­тэйтэй жинхнээсээ
гэрлэх хүртэл” гэж нэмж хэлнэ.

Энэ үед Чио Чио Сан найз охид
болон төрөл садантайгаа шинэхэн гэр рүүгээ яаран ирнэ. “Далай тэнгисийн
хөвөөнд амьдарч, үзэсгэлэнтэй байгалийг ха­ран, хаврын цэнгэг агаараар
амьсгалаад л би ямар азтай охин бэ. Би Японы хамгийн азтай, магадгүй
дэлхийн хамгийн азтай охин” гэж тэр баярласан сэтгэлээ най­зууддаа
ярьсаар цэцэрлэгт орж ирцгээдэг. Горо гэрлэлтийн бүртгэгч ирж байгааг
дуулгалаа. Эрвээ­хэй найзууддаа болон хамаатан садандаа мэхийн ёсолж
байх зуур Пинкертон Шарплест “Инээдтэй хэрэг. Би энэ хүмүүстэй ердөө
нэг сар л хамаатан байх болно” гэж инээн хэлнэ. Ингээд тэд албан ёсоор
гэрлэлтээ бүрт­гүүлдэг. Эрвээхэй Пинкер­тонд ханцуй дотроосоо өөрийн
эрдэнэсээ гаргаж үзүүлэх бөгөөд тэдэн дотор нь  хэдэн алчуур, толь, сам
зэрэг байна. Бас нэгэн на­рийхан савтай урт зүйл харуулаад олон хүмүүс
байгаа учраас өвөг дээд­сээс нь уламжлан ирсэн энэ нандин зүйлээ үзүүлж
болохгүй байна гэж хэлнэ. Америк эртэй сууж байгаа учраас Чио Чио Сан
өө­рийнхөө шашнаас тат­галзаж,  нөхрийнхөө шашинд орох хэрэгтэй. Харин
түүний авга ах, буддист лам Бонзе энэ бүхнийг хэзээ ч зөв­шөөрөхгүй
учраас Эрвээ­хэй түүнийг хуримандаа урьсангүй. Гэвч Бонза энэ бүхнийг
мэдээд баярын дундуур орж ирэн Чио Чио Саныг өөрийн шашин бурхнаас
урван тэрсэлсэн, шившигт эм хэмээн хараан загнаж, ирсэн бүх  хүмүү­сийг
хөөн тараав. Бүгд хаяад явсан ч зүрхний хайртай амраг нь дэргэд нь
байхаас илүү жаргал Чио Чио Санд үгүй билээ. Ингээд Пинкер­тон залуухан
эхнэрээ арга­дан тайвшруулж, тэд байшиндаа орцгооно.

Энэхүү
дуурийн хамгийн оргил хэсэг болох Чио Чио Сан, Пинкертон хоёрын дуэтээр
нэгдүгээр үзэгдэл төгсдөг. Бүхэл бүтэн 15 минут үргэлжлэх уг дуэт
дуучдаас шаардах хоо­лой­ны цар хүрээ, үргэлжлэх хэмжээгээрээ хамгийн
алдар­тай аринуудын нэгт тооцогддог. Энэ ари нь Пуч­чинигийн бичсэн
хамгийн урт ари ажээ.

Пинкертоны Японд ажил­лах томилолтын
хугацаа дуусч нутагтаа буцсанаас хойш гурван жил өнгөрчээ. Чио Чио Сан
хайртай эр нөхрөө заавал эргэж ирнэ гэж тэвчээртэйгээр хүлээ­сээр
байлаа. Сузуки хүртэл Пинкертоныг ирнэ гэдэгт эргэлзэж, “Хэрэв эзэн
ирэх­гүй бол бидний мөнгө дуусч, бид өлбөрч үхэх нь байна” гэж үглэнэ.
Харин Чио Чио Сан нөхрийгөө ирнэ гэдэгт баттай итгэж байлаа. Пин­кертон
явахдаа түүнд “Гур­галдай шувуу үүрээ засахад би чамдаа сарнай
цэцэгстэй ирнэ” гэж амласан билээ. Тэднийд Горо, Шарплес нар хүрч ирнэ.
Консул найзаасаа эргэж ирэхгүйгээ бичсэн захидал хүлээж авсан бө­гөөд
энэ тухайгаа хэлэх гэж тэднийд ирсэн нь энэ. Чио Чио Санд сэтгэлтэй
Ямадо­ри гэх тайж энэ үеэр тэднийд ирж, өөртэй нь гэрлэхийг гуйхад Чио
Чио Сан эрс татгалзсан хариулт өгдөг. Шарплес Эрвээхэйг тэр эрхэмтэй
суухыг зөв­лөхөд бүсгүйн сэтгэлд эр­гэлзээ, сэжиг төрнө. Пинкер­тон
хүүхэдтэй болсноо мэ­дээ­гүй Америк явсан байлаа. Ингээд Чио Чио Сан эр
нөхөртөө хүү чинь чамайг хүлээж байгаа гэж дамжуулж өгөхийг Шарплесаас
хүснэ. “Хүүгийн нэр хэн бэ” гэж Шарплес асуухад “Хүүг маань уйтгар
гуниг гэдэг. Аав нь ирэх өдөр энэ нэр баяр баясгалан болж хувир­на” гэж
хариулдаг. Нөхцөл байдлыг нүдээр үзсэн Шарп­лес найздаа захидал бичнэ
гэдгээ амлан тэднийхээс явна.

… Их буу буудах чимээ гарч
боомтод усан онгоц ирснийг мэдэгдэнэ. Чио Чио Сан догдлон хөөрч,
Сузуки­гийн хамт цэцэрлэгээс ши­нэ­хэн цэцэгс түүж нөхрөө ирэ­хэд
бэлдэнэ. Цонхны цаана харанхуй болж, хүү, Сузуки хоёр ч унтлаа. Чио Чио
Сан л байрнаасаа үл хөдлөн хайртыгаа хү­лээ­сээр…

Үүр цайж, өглөө
болоход Чио Чио Сан цонхон дээрээ зогссоор л байна. Ингээд тэр хүүгээ
тэврэн, унтлагын өрөө рүү орох хооронд Сузуки цэцэрлэгт Шарплес,
Пинкертон хоёр орж ирэхийг харлаа. Сузуки баярлан угтаж, эзэгтэй нь
нөхрөө хэрхэн хүлээж, гэр орноо хүртэл амьд цэцэгсээр чимсэн тухай
сэтгэл хөдлөн ярьж байтал цэцэрлэгт зу­гаалах нэгэн харийн сайхан
бүсгүйг олж хараад гэнэт дуугүй болов. Консул энэ хатагтай Пинкертоны
гэргий болох тухай Сузукид хэлээд “Энэ бүсгүй сайхан сэтгэл гарган Чио
Чио Саны хүүг авч өсгөхөөр шийдсэн” гэж хэлдэг. Чио Чио Сан энэ үед
гарч ирнэ. Бүх юм тодорхой болжээ. Сузуки уйлж, Шарп­лес харцаа буруулж
байлаа. Тэд хүүг нь авахаар иржээ. Шарплес түүнд эцэгт нь хүүг өгвөл
өндөр боловсролтой сайхан хүн болж өсч торнино гэж тайлбарлана. Хөөрхий
эхийн сэтгэл санаа хямравч өөр арга зам байхгүйг мэдэж байлаа.

Чио
Чио Сан тэднийг цагийн дараа ирж хүүг ава­хыг хүсээд бүх хаалга цон­хоо
хаахыг Сузукид тушаав. Өөрөө бурхныхаа өмнө сууж, нүглээ наминчлан
хананд өлгөөтэй хутгыг авах тэр мөчид Сузуки хүүг нь түлхэн оруулна. Эх
хутгаа алдан хүүгээ тэврэн, хайрлан энхрийлнэ. Гэвч одоо түүний
шийдвэрт юу ч нөлөөлж чадахгүй болсон ажээ. Сүүлийн удаа хүүгээ тэврэн
үнсэж өрөө рүү нь оруулаад эцгээс нь өвлөгд­сөн “Цаашид нэр төртэй
амьдарч чадахгүй бол нэр төртэйгөөр үх” гэсэн сийл­бэр бичигтэй хутгаар
ха­ракири хийн амиа хорлоно. Хаалганы цаана Пинкертоны “Чио Чио Сан”
гэж хэдэнтээ орилох дуулдана.

Пуччинияпонардын уламж­лалт
хөгж­­мийн зэмсэг огт ашиг­лалгүйгээр лимбэ, босоо ятга, хонх зэргээр
дорнын өнгө аясыг гай­халтай гар­гажээ. “Эрвээхэй хатагтай” Пуччинигийн
бусад бүтээ­лээс маш том ялгаатай нь энэ дуурь дээр нэг дүр маш их
ачааллыг үүрсэн явдал гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, Чио Чио Сан энэхүү дуурийн
бараг ихэнх ачааллыг үүрдэг маш хүнд дүр юм.

Дуурийн бараг
бүхий л хэсэгт Чио Чио Сан тайзан дээр дуулж байдаг. Чио Чио Саны дүр
ялангуяа хоёр­дугаар үзэгдэл дээр маш урт, хүч шаардсан аринуу­дыг
дуулдаг.  

“Надад энэ дуурийг яаж эхлүүлэх вэ гэдэг хамгийн хэцүү
байсан. Хөгжмийн атмосферийг л бий бол­гочихвол болчих гээд байсан.
Тэгээд эхлэлээ хийсний дараа цаашаа аяндаа урсаад л явсан” гэж Пуччини
ярьж байжээ.

Япончуудын намбалаг зөөлөн, жорон жорон алхааг илэрхийлсэн хөгжим…

Ихэнх
гол дүрүүдийн өмнө тэдний талаар илүү мэдээлэл өгөх, тэднийг
тодорхойлохоор өмнөтгөл хөгжмүүд явдаг. Жишээл­бэл, Пинкертон анх гарч
ирэхэд гоцлон дуугарсан гуулин хөгжмийн бүлэг өрнө­дийн хэв маягийг
илүүтэй илтгэнэ. Чио Чио Саны авга ах, буддист лам Бонзе хуриман дээр
орж ирэхэд чавхдаст болон хэнгэрэг хөгжмийн хоршил ирээдүйд ямар нэг
муу зүйл болохыг ёрлох мэт дуугарна. Харин Чио Чио Сан орж ирэх үед
Японы ардын хөгжим хайр дурлалыг илтгэх гэрэл гэгээ­тэй уянгалаг
аялгуутай давхцаж байлаа. Жүжгийн төгсгөлд Чио Чио Сан амиа хорлодог
хэсэгт нэгдүгээр үзэгдэл дээр гэрлэлтийн зуучлагч Горогийн Пинкер­тонд
сүйт хүүхнийх нь аавын охиндоо уламжлан үлдээсэн илд хутгыг тайл­барлан
хэлж байсан хэсгийн ая давтан явах нь энэ хоёр үйл явдал хоорондоо
хол­боотой болохыг илтгэж байна.  

Пинкертон эргэж ирэх тухай
дуулж, хөөр баяслаар бялхсан Чио Чио Сан зарц Сузукигийнхаа хамт
цэцэр­лэгээс шинэхэн цэцэгс түүдэг хэсгийн хөгжим уг дуурийн бас нэгэн
онцгой хэсэгт тооцогдоно. Учир нь итгэл найдвар тээсэн, маш сайхан
гэрэл гэгээтэй шинжээрээ энэ хэсгийн хөгжим бусдаасаа маш өөр болсон
аж.

Ж.Индра /2010 оны 1 сарын 25/