Дэлхийн банкны мэдээлэл технологийн төслийн зөвлөх Т.Халтартай ярилцлаа.

-Дэлхийн банкны төслүү­дэд мэдээлэл технологийн зөв­­­­­­­лөхөөр ажилладгийн тань хувьд хамгийн түрүүнд Харил­­­­­­цаа, холбооны зохи­­цуу­­­­лах хорооноос гаргасан “Харилцаа холбооны сүл­жээгээр вэб сайтын үйлчилгээ эрхлэхэд баримтлах түр жу­рам”-ын  талаар асуух гэсэн юм. Шинэ оны өмнөхөн тус газраас гаргасан түр журамд вэб сайтуудад иргэ­дийн бичсэн сэтгэгдэлд ха­туу хяналт тавих, хяналт та­­­виа­­­гүй, хааж хориглоогүй тохиолдолд сайтуудад ха­риуц­­­­­­­лага тооцохоор заажээ. Энэ талаар та ямар бодолтой бай­­­­­на вэ?

-Минут секундээр хөгжин дээшилж буй интернэтийн мэ­­­дээ­­­­­лэл бол маш хүчтэй зэв­­­­сэг, нөлөөллийн хэрэгсэл гэ­­­дэг нь үнэн. Интернэтэд тавь­­­­­­сан мэдээ, мэдээлэл гэ­дэг ард олныг байлдуулж ч чадах, эвлэрүүлж ч чадах маш хүчтэй хэрэгсэл боловч үүнийг захиргаадалтын аргаар, хориглолт, хязгаарлалтаар ший­­­дэх­­­­гүй. Өнөөдөр дэлхийн улс орнуудаас БНХАУ, Бело­русс хоёрт л интернэтэд хатуу хяналт тогтоосон байдаг. Ин­тер­­­нэтийн мэдээ мэдээлэл нь илт дайсагналцсан, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхсан, хүчирхийллийг сурталчилсан гэхчлэн Үндсэн хуулийн заалтад харшлаагүй бол түүнийг хааж, хавчих нь утгагүй. Албадлагаар хязгаарлах боломж ч байхгүй гэж би хувьдаа боддог. Уг нь дээр нэрлэсэн түр журам чинь Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх хүрээнд гарсан байх. Гэтэл үүнийг иргэдийн сэтгэгдэл хаах, вэб сайтуудад хариуцлага тооцох журам болгон хувиргаж буй нь харамсалтай.

-Өнөөдөр манай улсад интернэтээр мэдээлэл түгээж буй вэб сайтуудын тоо хэдэн мянгаар тоологдох болсон. Эдгээрийн мэдээ, мэдээлэлд хяналт тавина гэдэг үлгэр мэт санагддаг. Харин та ямар бодолтой байна вэ?

-Монголд маш олон вэб сайт бий. Миний мэдэхийн 30 мянга давсан. mn, оrg, net, com гэхчилэн янз бүрийн домэйн өргөтгөлтэй вэб сай­­­тууд ажиллаж байна. Эдгээ­­­рийн  mn домэйнтэй сайтыг  “Дата ком” компаниар дамжуулан тоолж болно. Харин бусдыг тоолж тооцох ямар ч боломжгүй. Техникийн хувьд ч гэсэн гадаадын сервер дээр байршуулсан сайтуудыг хаах хязгаарлах боломж тун хомс, зөвхөн Монголын Интернет сегментээс хандах боломжийг нь хязгаарлаж болно.

-Гадаад сервер дээр байр­шуулсан сайт манайд олон бий юү?

-Тун олон байсан. Харин сүүлийн үеэс дотоодын серве­рүүдэд байршуулах болж бай­на.  Гадаадын серверт байр­шуулсны улмаас сайтаа удирдах боломж хомсдож, ямарваа асуудал гарахад туслалцаа авах, засуулах, сэргээх боломж нь хомс болдог. Миний мэдэхийн Гоожуур, Заазуур гэхчлэн гадаад сервертэй сайтууд бий.

-Монголчуудын мэдээлэл, технологийн хэрэглээ ямар түвшинд байна гэж та дүгнэх вэ?

-Мэдээлэл технологи гэдэг маш өргөн хүрээтэй ойлголт шүү дээ. Гар утас л гэхэд нэг хэлбэр нь гэж тооцох юм бол монголчууд бараг бүгдээрээ гар утас хэрэглэдэг. Харин интернэтийг өргөн хүрээтэй хэрэглэж буй хүмүүс нийт хүн амын 20-25 хувийг л эзэлж байгаа. Насны хувьд бас ялгамжтай. 15-30 насныхны 60-70 хувь нь интернэтийн байн­гын хэрэглэгч болсон байна. Ахимаг насныхны хувьд 5-10 хувь нь л интернэт ашигладаг байх жишээтэй.

-Та хуульч мэргэжилтэй гэсэн. Чухам яагаад мэдээлэл технологи руу “урвачихсан” хэрэг вэ?

-Миний үндсэн мэргэжил хуульч. Харин докторын дис­сер­­­тацаа “Компьютерийн гэмт хэргийг мөрдөх аргачлал” сэд­вээр бичиж хамгаалсан. Дэлхий нийтийн хэмжээнд интернэтийг гэмт зорилгод ашиглах нь түгээмэл болсны дээр вэб сайтыг хакердах нь захын хэрэглээний нэгд тооцогдоод бай­на. Бүүр хакерын бэлэн хэрэгсэл -программыг зарж борлуулж байна. Дунд сургуу­лийн хүүхдүүд хүртэл хакерийн аргуудыг бие даан сурчихаж байна. Өөр маш олон төрлийн гэмт хэрэг компьютерийн, интернетийн орчинд үйлдэх болсон. Интернэтээр дам­жуу­лан кибер дайн хийх, тагнан тур­ших, хорлон сүйтгэх, үйлд­вэр­­­лэл, бизнесийн тагнуул хийх бол­сон. Тиймээс докторын зэрэг хамгаалахдаа дээрх сэд­вийг сонгосон хэрэг.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лийн үеэр Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын вэб сайтад хакерууд халдаж, нүүр нүдээ халхалсан хүмүүсийн зураг байрлуулаад орхичихсон байсан. Манай төр засгийн байгууллагын сайтууд халд­лагаас хамгаалагдсан байдаг болов уу?

-Тэр бол ердөө нэг л жишээ. Төрийн байгууллагын болон бусад газруудын вэб сайтыг хакердах явдал өдөр тутам гарч байдаг гэвэл хилсдэхгүй. Сонгуулийн үеэр СЕХ-ны вэб сайт руу гадаад,  дотоодын маш олон удаагийн халдлага илэрч байсан. Харин тус хороо өөрийн вэб сайтаа Дата төвд шилжүүлэн байрлуулж хам­­­гаалсан учир халдлагад өртөлгүй үлдсэн. СЕХ-ны вэб сайт руу 5-6 мянган удаагийн халдлага үйлдсэнээс  хоёр мянга орчим нь зөвхөн нэг цэгээс эх сурвалжтай байх жишээтэй. Түүнч­­­­­­лэн сонгуулийн үеэр­ сонгогчдын нэрсийн жаг­саал­­­­­­­­­­­тыг интернэтээр хулгай­лан авсан тохиолдол ч бий. Тиймээс засаг төрийн байгуул­­лагын вэб сайтуудыг Дата төвд байршуулж байгаа. Ха­­­­­­­­рам­­­­­­­салтай нь төрийн бай­­­­­гууллагын веб сайтуудыг хий­­­­хэд ашигласан платформ нь эмзэг, сул учир халдлагад өртөх магадлал өндөртэй байдаг.

-Аймшигтай юм. Бид чинь ямар ч хамгаалалтгүй интернэт орчинд ажиллаж байгаа юм байна шүү дээ?

-Тийм шүү. Өнөөдөр “yahoo”-гоор илгээсэн зүйлийг хэн ч хаана ч уншиж байж мэднэ. Тийм л орчинд ажиллаж байгаа. Мэдээлэл технологийн хөгжлийн хурд ч өдрөөр бус цагаар, минут секундээр хэм­жигдэж байна.

-Баахан дуулиан шуу­гиан болж таслагдсан Ц.Жаргал­сайханы хэрэг  “yahoo”-гийн найдваргүй байдалтай холбоотой байсан юм биш биз дээ?

-Арай ч интернэтээр мэ­­­дээ­­­­лэл хулгайлагдсан хэрэг биш байх л даа. Далдын санаа зорил­­­­­­­гогүй мэдээлэл дам­­­жуул­­­сан болохоор ялын хэмжээг 17 жилээс тав болгон бууруулсан хэрэг биз. Санаатайгаар эх ор­­­ноосоо урваж,  ийм үйлдэл хий­­­­сэн бол 17 жилийн ял ч бага­­­дах биз.

-Интернэт орчны гэмт хэр­­­­­гийг илрүүлэхэд манай хууль хяналтынхны мэдлэг боловс­­­рол үнэхээр ядмаг санагддаг. 80 гарсан эмгэн хүртэл чатаар захиалга өгч гэмт хэрэг үйл­­­­дэж байхад цагдаагийн ажил­­­тнууд нь интернэтэд нэвтэрч ч чадахгүй байх нь бий?

-Тийм ээ. Энэ бол бодууштай зүйлийн нэг зайлшгүй мөн. Гэмт хэрэгтнүүд, цэрэг, цагдаа­­­гийнхан гэлтгүй жирийн иргэдийн хувьд ч интернэтийг ашиглах байдалд асар их ялгаа бий. Энэхүү ялгааг босоо болон хэвтээ ялгаа гэж ангилдаг. Босоо ялгаа гэдэг нь хэрэглэж буй техник, хэрэгслийн ялгаа гэж ойлгож болно. Нэг нь 3G,4G-тэй хамгийн орчин үеийн утас хэрэглэж байхад нөгөө нь хамгийн энгийн функцитэй хоцрогдсон гар утастай байх, нэг нь ноутбүүктэй, нөгөө нь компьютергүй байвал босоо ялгаа гарч ирнэ. Хэвтээ ялгаа гэдэгт компьютер, мэдээлэл боловсруулах хэрэгсэл, хэрэг­­­­лээний програмуудыг ашиглах чадвар, интернэт ашиглах, мэдээ мэдээллийг хүртэх чад­­­­вар чадамжийн ялгааг ойлгодог. Зарим мөрдөн байцаагч, цагдаагийн ажилтан, хуулийн ажилтнуудын дунд босоо, хэвтээ бүх хэлбэрийн хоцрогдол байна гэж хэлж болно. Энэ талын ойлголт, хэрэглээний чадвар ч тааруу байна.

-Одоо хоёул улс орны эдийн засгийн байдлын талаар ярилцъя. Дэлхийн банкнаас сар тутам гаргадаг “Мон­голын эдийн засгийн тойм”-д манай улсын эдийн засгийн байдлыг үнэн боди­тоор нь мэдээлдэг бай­­сан. Харамсалтай нь эдийн зас­­­гийн тоймыг улирлаар гаргах болжээ. Энэ нь манай улс хямралаас ангижирч, эдийн засгийн байдал сайжирч байгаатай холбоотой юу?

-Эдийн засгийн тоймыг сараар бус улирлаар гаргах болсон нь ямар учиртай талаар би хариулж мэдэхгүй юм. Ер нь бол дэлхий нийтэд эдийн засгийн бус санхүүгийн хямрал болсон. Валютын нөөц нэг хэсэг газарт багасах, нөгөө хэсэгт хэт хуримтлагдах,  төрийн мөнгөн нөөц багасах зэрэг үзэгдэл дэлхийн улс орнуудад гарч, санхүүгийн хямрал нүүрлэсэн.  Харин манайд хямрал тийм ч хүчтэй тусаагүй. Хуучин цагт манай улсад ганцхан хөрвөх валют байсан нь шилжих рубль. Харин өдгөө ам.доллар, евро, юань, иен, вон, швейцарь франк гээд олон төрлийн валюттай харьцах болсон ч Монгол Улсын хэрэглээ тун бага. Хөгжингүй орны нэг хотын дайтай л гэж ойлгож болно. Тиймээс хямралын тусгал бага байсан. Манай улсын төсвийн алдагдал хэт их байсан, валютын нөөц хомсодсоны улмаас орлого  буурсан. Жинхэнэ хямрал нүүрлэсэн бол үйлдвэрлэл, аж ахуйн байгууллагууд олноороо дампуурч,  иргэдийн гар дээрх мөнгөний хэмжээ нэмэгдэж, ханш нь эрс унаж, худалдан авах чадвар буурах байсан.

-Манай улсын уул уур­хайн салбараа хөгжүүлж, эр­дэс баялгаа эргэлтэд оруулж эхэллээ. Ингэснээр валютын урсгал дотоод руу чиглэж, эдийн засагт бодит өсөлт ажиг­лагдах болов уу?

-Эрдэс баялгаа ашиглалтад оруулснаар шууд эдийн засаг сэргэнэ гэж итгэх нь буруу. Өнөөгийнх шиг үндэсний нийт бүтээгдэхүүний 60-70 хувь нь далд байдаг, татвараас бултан нуугддаг, хоёр тайлан баланстай явж байгаа тохиолдолд уул уурхайгаас орж ирэх их мөнгө газрын гав руу орсон юм шиг л алга болно. Харин жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд илүүтэй анхаарах учиртай. Бүр улс орны тэргүүлэх чиглэлээр тодорхойлж, үйлдвэрлэлийг хөг­­­­­жүү­­­­­­лэхэд анхаарах ёстой юм. Өнгөрсөн жилүүдийг жи­­­жиг дунд үйлдвэрлэлийг дэм­­­­жих жил, бизнесийн орчныг сайжруулах жил болгон зарласан хэдий ч бодит үр дүн харагдахгүй байна. Үйлдвэрлэл хөгжсөнгүй. Зүй нь аймаг, сум бүрт үйлдвэрлэл хөгжүүлж байж үр дүн гарах байсан. Нутаг болгонд өөр өөрийн онцлог бий. Зарим сум үржил шим сайтай газар нутагтай, ногоо их тарьдаг, барилгын материалын түүхий эд ихтэй бол зарим нь сүү цагаан идээ сайтай. Түүнийгээ түшиглээд жижиг үйлдвэр байгуулах, ай­маг орон нутаг, улмаар бүс нутгаа тухайн бүтээгдэхүүнээр хангаад байхад болохгүй зүйл­гүй. Энгийн жишээ хэлэхэд, сумын иргэд тарьж ургуулснаа зарж борлуулах төдийгөөр хязгаарлалгүйгээр гадаадаас оруулж ирж буй, алс хол нийслэлээс ачин аваачиж буй   дарсан өргөст хэмх, салатыг орлохуйц бүтээгдэхүүнийг сум орон нутагтаа үйлдвэрлэдэг болчихвол нэмүү өртөг нь ч эх орондоо үлдэнэ, ажлын байр ч нэмэгдэнэ.

-Үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд хам­­­гийн ихээр дутагддаг зүйл бол хөрөнгө мөнгөний эх үүс­­­вэр байдаг. Өнөөдөр төр засаг, арилжааны банкаас ол­­­гож буй зээлийн хүү өндөр байдгаас үйлдвэрлэгчдэд хүн­дээр тусаад байх шиг?

-Тийм ээ. Жил бүр 30 тэр­бум төгрөг үйлдвэрлэлийг дэм­­­­­­жихэд зориулж байгаа ч тэр нь хаанаа ч хүрэхгүй, ихэвч­лэн хөл дээрээ босчихсон компа­ниуд авчихаад байна. Хүүний хувьд ч өндөр байгаа нь үнэн. Тиймээс үйлдвэрлэлийг хөг­жүү­­­лэхэд зориулсан зээлийн хүүг багасгах, бүр хүүгүй зээл ч олго­дог болох хэрэгтэй юм. Сум бүрт нэг тэрбум төгрөг хуваа­­­рилахад ч болохгүй гэх зүйл­­гүй. Сумын иргэдийн төс­­­лийг уралдуулаад шилж сон­­гоод, улмаар аж үйлдвэрийн инку­­­­­­баторын зарчмаар аймаг бүрт нь бойжуулж хөл дээр нь босгох хувилбар байж болно.

-Дэлхийн банкны төслүү­дэд ажиллах болсон түүхээс тань сонсож болох уу. Хөгжиж буй орнуудад тусламжийн гараа сунгаж буй олон улсын байгууллагуудын хувьд цаа­наа далд санааг агуулсан байдаг гэсэн хардлагыг зарим хүмүүс хэлдэг. Ялангуяа эрдэс баялагтаа түшиглэн хөгжиж буй орнуудад тусалж буй нэрээр ашиг хонжоо хайхын дээр улс орныг эдийн засгийн хувьд дарангуйлах бодлого хэрэгжүүлдэг гэх юм. Тусламжийн байгууллагуу­дын далд бодлого нь чухам юу байгаад байна вэ?

-Миний хувьд Дэлхийн банкны төсөлд ажиллах бол­­­­сон түүх их энгийн. Дэл­­­­хийн банкны хэд хэдэн төсөл хуульзүйн чиглэлээр  хэрэгж­­­дэг. Тиймээс хуульзүйн мэргэ­­жилтэй, мэдээлэл технологийн мэдлэгтэй хүн Дэлхийн банкинд хэрэгтэй болсон тул ажлын зар түгээсэн байсан. Тэр дагуу нь анкет бөглөөд л ажилд орсон хүн шүү дээ, би. Харин тусламжийн байгууллагуудын хувьд ямар далд санаа агуулж байна вэ гэдгийг хардаж, сэр­дээд байгаа хүмүүсээс асуух нь зөв байх. Нэгдүгээрт би энэ байгууллагын нэг эд эс, хоёрдугаарт тухайн улс ор­ныг эдийн засгийн хувьд дарангуйлдаг гэвэл их л хатуу дүгнэлт байна. Ашгийн тухайд огт ашиггүй зүйлд хэн  ч гар сунгахгүй шүү дээ.

-Дэлхийн банкнаас олон зуун мянган ам.долларын төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж буй. Эдгээрийн үр өгөөж нь ямар байна вэ. Дэлхийн банкны зээл тусламж, төсөл хөтөлбөр хэр үр дүнтэй хэрэгжив гэдгийг эргэж тооцдог болов уу?

-Төсөл хөтөлбөрийн гүйцэтгэлд үнэлгээ өгвөл тун сулхан дүн авах нь мэдээж. Ямар ч төсөл, хөтөлбөрийн хувьд анх төлөвлөсөн зохиомж, хэрэгжсэн бодит байдалд нь дүн шинжилгээ хийж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, төлөвлөгөө хэрэгжилт хоёрын зааг ялгааг шинжилж, буруу булхайг нь засч залруулж гэмээнэ дараа дараагийн төсөл хөтөлбөрийн гүйцэтгэлд эерэгээр нөлөөлөх юм. Харамсалтай нь манайд ийм туршлага алга. Дээр нь төсөл хэрэгжүүлэгчдэд уг төслөөс хүлээж буй үр дүнгээ ухамсарлуулан ойлгуулах учиртай. Тухайн төслийн үр шимийг хүртэх хүмүүсийн сэтгэлгээг өөрчлөхгүйгээр үр дүн гарахгүй. Аливаа төсөл, хөтөлбөр, зээл тусламжийг үр дүнтэй хэрэгжүүлж чадсан тэр улс хөгжиж байна. Солонгос, Япон, АНУ, Их Британи, Канад, Шинэ Зеланд, Тайвань, Сингапур гэхчлэн хөгжиж буй орнуудын хэрэгжүүлсэн төслийн үр дүнг манайхтай харьцуулахад их ялгаа бий.

-Үр өгөөжийг нь урьд­чилан хараагүйгээс хэрэг­жээгүй төслийн жишээ олон байна биз?

-Дурдвал цөөнгүй бий. Ер нь шийдвэр гаргах төвшинд амь бөхтэй оршсоор байгаа ашиг сонирх­лын зөрчилдөөнөөс болж төсөл хөтөлбөрүүдийн хувь заяа буруу эргэх нь бий. Ма­найх шиг хүн ам цөөтэй, бүгд хамаатан садан шахуу улсад мэргэшсэн парламент үүсэхэд төвөгтэй л дээ. Одоо­гийн манай сонгуулийн тогтол­цооноос ч шалтгаалж буй зүйл их. Мажоритар тогтолцоо бол сонгогчдыг худалдан авах хам­­гийн өндөр боломжит тог­­­тол­­­цоо байдаг. Эрхзүйн оно­­­­лоор бол манай УИХ-ын гишүүд чинь ард түмний мандаттай хүмүүс шүү дээ. Гэтэл одоо бол тойргийн хэмжээнд ажил­­лаад байна. Сонгуулийн пропор­­­цио­­­­­­­­­­наль тогтолцоо жижиг улс оронд илүү тохиромжтой бай­­­даг.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулан ажилласнаар ямар нэгэн үр дүн гарсан уу?

-Хамтарсан Засгийн газар гэдэг бол эвслийн Засгийн газ­­­рын нэг хэлбэр. Гэхдээ хамтарч байна гээд өвөр түрийдээ оро­­­хын нэр биш. Манай Засгийн газарт  УИХ-ын гишүүд орсон бай­­­даг. Энэ бол манай улсад тийм ч тохиромжтой шийдэл биш. УИХ-ын гишүүд нь Засгийн газартаа сонгогддог хэдхэн улс орон байдаг юм. Тэдгээр улс орны хувьд парламентат ёс, сонгогчдын ухам­­­сар, улс төрчдийнх нь ухам­­­­­­сар төлөвшсөн төдийгүй Парламентийн  Дээд танхимтай  байдаг.  Гэтэл ганцхан танхимтай парламент бүхий манай улсад УИХ-ын гишүүд нь Засгийн газрын гишүүнээр ажилласнаар засаглалын тэнц­­­­­­­вэ­­­рийг алдагдуулж, нэг нь нөгөөгөө тогтоон барих меха­низм байхгүй болсон.