Улсын төсөв гэж юу вэ? гэсэн асуултад энэ нь нийгэм, эдийн засгийн зорилгыг хэрэгжүүлэх хэрэгсэл бөгөөд улсын мөн­гөн хөрөнгийн төвлөрсөн ху­­римт­­­лалыг бий болгож ху­ваа­­­рилж буй явдал юм гээд ба­раг дөрөвдүгээр ангийн хүү­­хэд хариулчихна. Өөрөөр хэл­бэл татвар төлөгчдөөс хуримт­луул­сан мөнгийг буцаагаад улс ор­ны хөгжилд зориулах гэсэн үг. Төсөв гэхээр л нэг их асар том айхтар, ойлгоход бэрх зүйл байдаг юм шиг санадаг хүн цөөнгүй. Тэгвэл төсвийг жи­рийн нэг айлын амьдралтай харьцуулж болно. Бүр ядуу ч айл байж болох юм. Тэр өрхөд нэг сар, нэг жилийн хугацаанд эрх биш орлого орж л таарна. Орлогоо хаа хамаагүй юманд зарцуулж, цацаад байвал амьд­рал нь яав ч өөдөлж, дэвжихгүй ээ. Харин орлогоо үр бүтээлтэй зүйлд зориулж, болж өгвөл хэ­дэн цаасаа өсгөх тал дээр санаа тавиад ирвэл амьдрал тэр чинээгээрээ дээшилнэ. Тиймээс Монгол Улсыг нэг том айл гэж төсөөлж болно. Нэг ажил хий­хийн тулд хэтэрхий их мөнгө төсөвлөөд буй нь Монгол хэ­мээх айл олсон орлогоо хайр найргүй цацаж байгаагийн ил­рэл. Ирэх оны төсвийг 6.2 их наяд төгрөг байхаар Засгийн газраас тогтоосон. Энэ бага мөнгө биш шүү. Энэ мэдээг сонссон иргэд ирэх оныхоо төс­вийг л зөв зарцуулаасай даа гэж залбирч суугаа.

Манай засгийн газар төсөв батлах тал дээрээ арай л маруу­хан байна гэж мөнгө төгрөгний асуудлыг ойлгодог хэн хүнгүй шаагилдах болсон. Улсын төсөв гэж жил бүр айхтар их мөнгөний тоо хэлчихээд түүгээрээ хийсэн бүтээсэн нь эгээ л гарын ху­руунд багтах төдий байх юм. Тэр мөнгийг ихэвчлэн хэрэгтэй хэрэггүй юманд зарцуулчихдаг болохоор төсвийн мөнгө усанд хаясан чулуу мэт алга бол­чихсон юм шигээр иргэдэд са­наг­дана. Ингэж ойлгоход бу­руу ч гэж юу байх вэ. Ер нь Монгол Улсын Засгийн газраас ирэх жилийн төсвийн төчнөөн төгрөг хэмээн тогтоолоо гээд сүржин дуулианаар зарладагаас биш өмнөх жилд төсвийн хө­рөнгөөр нүдэнд харагдаж, гарт баригдахаар юм хийдэггүй мэт. Тийм биш л юм бол төсвийн зар­цуулалтаа юунд зориулснаа ард иргэддээ тайлагнаад яв­маар даа. АНУ-д гэхэд тав, зур­гадугаар сарын үед л ирэх оны­хоо төсвийг гаргачихдаг аж. Харин манайд ингэж өмнө нь урьдчилсан байдлаар төсвөө гар­гадаг­гүй юм аа гэхэд жил бүрийн төсөв дээрээ сайтар хэ­лэл­цэж, ярьж баймаар санагдах юм. Тухайлбал, нэг аймаг, сумд ирэх онд 200 сая төгрөг тө­сөвлөлөө гэхэд энэ мөнгөний тухай яриа тэр нутагт улсаас авах мөнгөөр бид нутгийн ор­шин суугчиддаа ач тустай, ашиг өгөөжтэй ямар юм хийх вэ гэх зэргээр хэлэлцэх нь зүйтэй. Ер нь зөвхөн аймаг, сумдад хэлэлцэж байхаар бүх нийтийн хэлэлцүүлэг, уулзалт зохиож, төсвөө хэрхэн зарцуулах вэ гэдэг асуудал дээр санал бод­лоо хуваалцах хэрэгтэй юм. Гэ­тэл үүний оронд хот, хөдөө орон нутагт хэрэгтэй хэрэгггүй юманд өчнөөн сая төгрөгөөр зарлагадаж, улсын хөрөнгийг үрэн таран хийх нь ч бий. Тухайлбал, хар усан тохойд цэвэр усны ундаргыг хамгаалах зорилгоор хааш хаашаагаа 1.5 метрийн хэмжээтэй сэндвичэн байр барихад л гурван сая төгрөг төсөвлөсөн гэдэг. Цэ­вэр усны ундаргаа хамгаалж байгаа нь сайн хэрэг. Гэвч энэ жижигхэн байрыг барихад гур­ван сая төгрөг гэдэг дэндүү ахадмаар сонсогдохгүй байна гэж үү. Тийм ээ, үүнийг бари­хад зарцуулсан гурван сая төг­рөгөөр өөр юм хийж болох л байсан. Өнөөдрийн байдлаар орон сууцны 1 мкв хэмжээг ихээр бодоход 800 мянган төг­рөг байгаа. Гэтэл ийм жаахан “муурын” байшинд гурван сая төгрөг төсөвлөдөг нь ч юув дээ. Уг нь хамгийн ихдээ л гэхэд ганц сая төгрөгөөр бүтчих ажил баймаар юм. Үлдсэн хоёр саяыг нь хэн нэгэн дарга халаа­салчихсан л байх даа. Тэгсэн хэрнээ ажилчдадаа өгч байгаа мөнгө нь хумсын толион чинээ. Хатуухан хэлэхэд төсвийн хө­рөнгийг дундаас нь “цавчдаг” дарга нарын л балгаар Монгол Улс маань феодализмын замаар л явж байна шүү дээ. Манайхаас бусад оронд хамгийн их ца­лингаа ажилчиддаа өг. Үлдсэн хэсгийг нь эзэн ав. Үлдэхгүй бол яахав дээ гэсэн зарчмыг да­гаж мөрддөг. Яг үүний эсрэг буюу Монгол Улсад 100 сая төг­рөгийн орлоготой компани байлаа гэхэд 80 хувийг нь эзэн аваад, 20 хүрэхтэй үгүйтэйг нь ажилчдад өгдөг учраас л феодал гээд байгаа юм. Хамаг муу муухай, хүнд хүчир ажлыг нь хийчихээд хэдхэн бор цаас аваад сэтгэл хангалуун яваа ажилчин тун ч жаргалтай. Харин ажилчдынхаа цалингаас хумсалж, түүгээр ч зогсохгүй улсаас төсөвлөсөн мөнгөний ихийг нь авч өвөртөлсөн “бүдүүн” даргын сэтгэл нь ханаж цадахаа үзэхгүй юм даа. Эцсийн дүндээ Улсын төсвийн зарцуулалтыг нарийн шалгаж, хяналт тавих хэрэгтэй байна гэдгийг анхаарах цаг ирсэн юм биш үү.

Л.ДӨЛГӨӨН