Монгол хүн орлогынхоо 40 гаруй хувийг хүнсэндээ зарцуулдаг бол Швейцарьт нэг хүн орлогынхоо арав хүрэхгүй хувиар нь хүнсний хэрэглээгээ хангадаг гэж судалгаа гарчээ. Энэ бол монгол хүн тэднээс илүү их иддэг гэсэн үг биш, харин орлого нь тэр хэрээр бага байгааг харуулж буй тоо юм.

Орлогынхоо тал орчим хувийг хүнсэндээ зарцуулж буй монгол хүн эрүүл мэнд, боловсрол, бусад хэрэглээндээ хэдий хэрийг зарцуулах нь ойл­гомжтой биз. Харин хөгж­лийн сайн загварт тооцогд­­дог Швейцарьт иргэд нь эмнэлгийн болоод боловс­ролын үйлчилгээндээ ма­­найхны хүнсэндээ хэ­рэг­­лэдгээс багагүйг зар­цуулдаг байна. Мэдээж тэд монголчуудаас илүү их өвдөж хавддаг гэсэн үг биш. Амьдралын чанар, утга зорилго, эдийн засгийн эрх чө­лөө нь биднийхээс өөр байгааг л харуулж буй хэрэг.

Хүний эрх, эрх чөлөөний тухай бид сүүлийн хорин жил ярихдаа “эдийн засгийн эрх чөлөө” гэдэг ойлголтыг тойрсоор ирснийг хэн ч хүлээн зөвшөөрөх байх. Хэвлэн нийтлэх, үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, сонгох, сонгогдох, хуулиар хамгаалуулах… гээд эрхэм­сэг оршихуйн төлөөх эрх, эрх чөлөө мэдээж хэрэгтэй. Харин мөнгөгүй, үгээгүй ядуу, орон гэргүй бол энэ бүхнээр яах юм бэ? Тэгэхээр хамгийн гол эрх бол санхүүгийн, эдийн засгийн эрх чөлөө байж таарна.

Эхэнд өгүүлсэн судалгаа бол Монгол Улсад иргэдийн эдийн засгийн эрх, эрх чөлөө ямар хэмжээнд байгааг нэг талаас харуулж буй дүр зураг юм. Нөгөө талаас Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын төвшин аль хэмжээнд явааг харуулах ёстой. Хэрэв үнэхээр “Эдийн засгийн аюулгүй байд­лыг хангах нөхцөл” нь Үндэсний аюулгүй байд­лын үзэл баримтлалдаа тун­хагласанчлан “хүний аюул­гүй байдал, амгалан амьдрах боломжийг бүрдүүлсэн тогт­вортой хөгжлийн загварыг” хэлдэг юм бол шүү дээ.

Монгол Улсад иргэдийнх нь эдийн засгийн эрх чөлөө баталгаатай биш, аюулгүй байдал, амгалан амьдрах боломжийг нь хараахан бүрдүүлж чадаагүй гэж үзвэл эдийн засгийн аюулгүй байдал маань түгшүүрийн харанга дор оршиж байгаа болох нь ээ.

Монгол Улсын Үндэс­ний аюулгүй байдлын ту­хай үзэл баримтлалыг УИХ-аас өнгөрсөн зун шинэч­лэн баталсан юм. Уг үзэл баримтлалд эдийн зас­гийн аюулгүй байдлыг хоёр өгүүлбэрт багтаан томьёол­сон байна. Эхний өгүүлбэр нь “Эдийн засгийн бие даасан байдлаа ханган хөгжих, байгальд ээлтэй, хүний аюулгүй, амгалан амьдрах боломжийг бүрдүүлсэн тогт­вортой хөгжлийн загварыг бий болгох нь эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах үндсэн нөхцөл мөн” гэжээ. Харин хоёр дахь өгүүлбэр нь “Эдийн засгийн олон тулгуурт, оновчтой бүтцийг бий болгох, хөрөнгө оруу­лал­тын тэнцвэртэй бодлого явуулах, санхүүгийн сал­ба­рын аюулгүй байдлыг ба­тал­гаа­жуулах, эрчим хүч, эрдэс баялгийн болон гадаад худалдаа, интеграцийн асууд­­­лаар оновчтой бодлого баримтална” гэжээ. Харин “эдийн засгийн олон тул­гуурт бүтэц” гэдэгт юуг багтаан ойлгохыг нэлээд дэлгэрэнгүй авч үзсэн байна.

Гэхдээ энэ удаад хувь хүний эдийн засгийн эрх чөлөө, аюулгүй амгалан амьдрах орчин нь эдийн засгийн аюулгүй байдлын үндэс болж чадаж байна уу, үгүй юу гэдгийг хөндөхийг зорилоо. Өнөөдөр нэг монгол хүнд ногдох Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ Олон улсын валютын сангийн 2009 оны тайланд дурдсанаар бол 1551 ам.доллар болж байна. Жагсаалтыг Люксенбургийн вант улс 105 918 ам.доллараар тэргүүлж буй бол Африкийн Конго, Бурунди зэрэг орнууд 171 ба 163 ам.доллараар сүүл мушгиж байна. Энэ жагсаалтаас харвал Монгол Улс нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээгээр дэлхийн 182 орноос 126 дугаарт бичигдэж байна.

Улс, эх орон уул уур­хайн орлогыг дагасан маш их мөнгөний урсгал руу орно, эдийн засаг маш эрчимтэй өснө гэсэн хүлээлт байгаа ч энэ нь иргэ­дийн орлогыг нэмнэ, аюул­гүй байдлын баталгааг хан­гана гэсэн найдвараар тун бага бололтой. Ирэх онд л гэхэд эдийн засаг 12 хувиар өсөх төлөв байгаа ч энэ нь хүмүүсийн орлого нэмэгдэж, худалдан авах чадвар өсөх бодит орлого биш уул уурхайн голлосон өсөлт байна гэдгийг мэргэ­жилт­нүүд хэлж буй юм. Өөрөөр хэлбэл, үүний үр ашгийг хүртэгчид нь тодорхой хүрээний цөөн хэдэн хүн байх аж.

Хөгжлийн гарц болно гэж тооцоолж байгаа уул уур­хайн орлого цөөнх хэсгийг тэтгэж, эсвэл бэлэн мөнгө тараах хэлбэрээр үр ашиггүй цацаад байвал эдийн засаг сэргэж, иргэд нь баян болно гэдэг хэт холын мөрөөдөл болоод зогсохгүй харин ч сүйрэл дагуулах аюултай. Өнөөдөр хийж, хэрэгжүүлж буй бодлогын үр дагавар нь ирээдүйн дүр зураг гэж үзвэл юутай ч, өнөөгийн эрх баригчдын алхмуудаас хэтийн үр өгөөж харагдахгүй л байна.

Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдал иргэдийн амьдралын батал­гаа, цаашлаад хөрөнгө оруу­лалтын тэнцвэртэй бодлого, төсөв санхүүгийн салбарын аюулгүй байдал гээд олон хүчин зүйл, нөхцөлөөр хан­гагдах ёстойг Үндэсний аюул­гүй байдлын үзэл баримт­­­лалд заасан байна. Гэтэл УИХ-аас хэдхэн хоно­­гийн өмнө баталсан 2011 оны төсөв л гэхэд 2006-2008 оны өндөр өсөлтийн жилүүдийн алдааг давтаж, 2008-2009 онд болсон хямрал дахин гарахгүй гэх баталгааг үгүй хийлээ гэж мэргэжилтнүүд дүгнэж байна.

Бид хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлаа хамгаалах гэж хил дээрээ буутай цэрэг зогсоодог. Харин эдийн зас­гийн аюулгүй байдлаа хэ­нээр мануулж, хэрхэн хамгаалах ёстой юм бол доо?