Орчин үеийн хүний насыг юу богиносгож байна вэ гэдэг асуултад хариулт их. Муу зуршил, хүрээлэн буй орчны бохирдол, өнөөх стресс. Гэхдээ хамгийн хөнөөлтэй нөхцөл нь ганцаардал  болж байна. Америкийн эрдэмтдийн тогтоосноор ганцаардлын улмаас америк эрчүүдийн нас 10 жилээр багасдаг аж. Хэрэг явдлын учир юу вэ? Гэр бүлийн асуудлын  сэтгэлийн зовлон, ойр дотны хүмүүсийн төлөөх түгшүүргүй тэдэнд урт удаан наслан жаргахад нь юу дутна вэ?

Ганц бие хүмүүс янз бүрийн өвчин зовлонд нэрвэгдэх нь их гэдгийг харуулсан судалгаа, шин­жилгээ өнөөдөр ихээхэн үзэгдэх болжээ. Орхус хотын 138 000 хүний дунд ажиглалт хийсэн Данийн эрдэмтэд ганц бие хүмүүс гэр бүлтэй хүмүүстэй харьцуулахад зүрх судасны өвчнөөр хоёр дахин их өвчлөх магадлалтайг тогтоосон байна. Түүгээр ч барахгүй өвч­лөл нь тэдний хувьд хүн­дээр тусч, цус харвалтад өртөх хүндрэл  тэдэнд их байгаа аж.
Английн эрдэмтдийн 10 мян­ган хүний дунд хийсэн олон жилийн ажиглалт нь гэр бүл­гүй эрчүүд найман жилийн до­тор нас барах эрсдлээр гэр бүл­тэй хүмүүсээс 10 хувиар их гэж тогтоолоо. Ганц бие эмэгтэйчүүдэд энэ ялгаа нь 4,8 хувиар бага байна. Гэхдээ эрсдлийн төвшин сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа юм. Учир нь эдгээр хүмүүс судалгаа эх­лэхэд 30 настай байсан ба төгсгөлд нь 40-тэй байсан гэнэ.

Эрх чөлөө гэх амттай бус үг

Ер нь бол ганцаардалд бүх нас­ныхан нэрвэг­дэж байна. Ная хүрсэн ганц бие өвгөд гэр бүлтэй үе тэнгийнхнээсээ Альц­геймерийн өвчнөөр (зө­нөг­лөлт) хоёр дахин илүү өв­чилж байна. Чикаго хотод эрдэмт­дийн бас нэг судалгаа нь ганц бие 50-70 настнуудын дунд цусны даралт өндөр буйг харууллаа. Өөр нэг судалгаа нь эцэг эхтэйгээ хөндий харьцдаг том ангийн сурагчид ирээдүйд даралт ихсэх мөн зүрх судасны өвчинд нэрвэгдэх  эрсдэлтэйг тогтоожээ. Эрдэмтдийн дүг­нэлт адилхан үр дүнтэй байна. Ганцаардал нь эр, эм, хар, цагаан арьстнууд, менежер ба цэрэг, янз бүрийн цаг агаарын бүс болон тивийнхний эрүүл мэн­дэд ялгаагүй сөрөг нөлөөтэй ажээ. Тийм хүмүүст тулгарч буй гол аюулын дундаас зүрх, су­дас­ны өвчин мөн халдварт өвчинд нэрвэгдэх, тархи, мэдрэлийн болон ходоодны хавдар, хорт хавдар тэргүүлж байна.

Гэвч ямар янзаар судсанд холес­терины товчнууд ургаж, хорт хаврын эс үржихэд гэр бүлийн байдал нөлөөлнө вэ? Бараг бүх судлаачид ган­цаард­лын аюулын талаар ойлголттой болоод эхний ээлжинд түүнийг амьдралын хэм хэмжээний ялгаанд хамаарууллаа. Гэр бүл бол юуны түрүүнд халамж ба хяналт юм. Тэр нь гэр бүл­гүй хүмүүс, нэн ялангуяа эрэг­тэйчүүдэд муу зуршилд амар­хан автаж, зөв хооллолтыг үгүй болгож байна. Ганц бие хүмүүс эл­дэв асуудлаа ярьж зөвлөх хүн­гүй учир ихэнх тохиолдолд өөрийн өвчний аюулыг дутуу үнэлдэг гэнэ. Эцэст нь тэднийг өвчний улмаас ухаан алдлаа гэхэд “түргэн” дуудах эсвэл яаралтай эм аваад өгчих хүн ойр хавьд нь байхгүй. Тэгэхлээр тэднийг үхлээ гэхэд гайхах зүйлгүй нь ойлгомжтой.

Дээр дурьдагдсан бүгд ганц бие хүмүүсийн өвчлөх эрсдэлд нэмрээ өгч байгаа ч энэ бүгдийг шалтаг болгон тайлбарлах нь бас утгагүй. Зарим судалгаа ч үүнийг тогтоосон билээ. Жишээлбэл, ганцаардал ба Альцгеймерийн өвчний хоорондын холбоог судлахдаа эрдэмтэд “нийгмийн тусгаарлалт” болсон гэр бүлгүй байх, бусад хүмүүстэй тогтмол харилцаатай байх “сэтгэл санааны тусгаарлалт” гэгдэх хоёр хүчин зүйлийг онцолсон байна. Хөгшин хүний зөнөглөлт нь тэр хүн гэр бүлийн хүрээнд байсан ч орчных нь хүмүүсийн анхаарал дутсан бол өндөр эрсдлийн төвшинд байдаг гэнэ. Ганцаардал хүнийг эрүүл бус амьдралын хэв загвараар хөнөөдөг гэдгийг дээр хэлсэн Данийн судалгаа харуулж буй. Тэд судалгааныхаа дүнг гаргахдаа ганцаардуулан хаш­сан бичнүүдийн үзүүлэлт­тэй харьцуулан авч үзсэн байна. Бичнүүдийг сүргийн хэлбэрээр амьдарч байгаа амьтдынх нь адил хооллож байсан ба элдэв муу зуршилд оруулаагүй гэнэ. Гэтэл хэсэг хугацааны дараа тэдэнд судасны хатууралт, мар­там­хай байдал илэрсэн байлаа.

Америкийн анагаахын ном зохиолд “Пенсильванийн пара­докс” буюу “Розетогийн фено­мен” гэсэн тохиолдлын тухай бичсэн байдаг. Пенсильвани мужийн  Розето гэх жижиг хот 1960-аад оны эхээр дөнгөж 1600 хүнтэй байсан ба хэдэн ийм жижиг сууринд үйлчилж бай­сан нэгэн эмнэлгийн ажилт­нууд розетынхан хөрш Бан­гор хотынхноо бодвол зүрх судасны өвчнөөр хандах нь хоёр дахин бага байгааг ан­заар­чээ. Мэргэжилтнүүд тэд­ний хоорондын амьдралын хэв загвар ба хоол хүнсний хоо­рон­дын ялгааг олж харсангүй. Розетогийн оршин суугчид Бан­горынхантай адилхан архи тамхи, кофе, амьтны тос хэрэг­лэж нэг л эх булгийн ус уудаг байв. Адилхан нь түлштэйгээр барах­гүй, цусан дахь холес­те­рины хэмжээ нь ижил байлаа. Тэд­ний хоорондын ганц ялгаа нь оршин суугчдынх нь хоо­рон­дын харилцаа байв. Розето хотод өмнөд Италийн нэгэн му­жаас ирсэн цагаачид, тэдний үр сад амьдардаг байв. Тэд шинэ эх орондоо өмнөд Италийнхаа амьдралын ёс горимыг хад­га­лан үлдсэн байна. Хотын эдийн засаг нь жижиг кафе, мухлаг, урлангуудаас бүрэлдэх бөгөөд тэнд хүүхэд нь хүртэл оролцож, гэр бүлээрээ ажилладаг бай­сан гэнэ. Розетогийн хүн ган­цаараа хэзээ ч үлддэггүй, та­них­гүй хүмүүс тэдний дунд байх­гүй байлаа. Амьдрал нь дан­даа өөрсдийн хүмүүсийн дунд өрнөнө. Гэтэл Бангор хо­тын­хон бол тусгаар амьдралд сурчихсан янз бүрийн үндэстэн ястнууд байв. Гэхдээ хэрэг явдал онцгой гени эсвэл итали гал тогооны анагаах чадварт байв уу? Энэ асуудалд амьдрал өөрөө хариу өгсөн юм. Хорин жилийн дараа хүн амын бүтэц, хоол унд нь хэвээр байсан ч хотод том үйлдвэр, жижиг квартирууд, коттеж гарч ирснээср “Розе­то­гийн ер бусын үзэгдлээс” ул мөр үлдсэнгүй. Жил өнгөрөх тусам л тэдний өвчлөлтийн цар хүрээ нь хөршүүдтэйгээ улам адилхан болж байлаа.

Энэ болон бусад баримтууд ган­цаардал муу зуршлын адил хүмүүсийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэйг баталж байгаа юм. Судлаачид яагаад гэсэн шалт­гааныг нь бас л тодорхой тайл­барлаж амжаагүй л байна.

Тэсрэх бөмбөг

Шинжлэх ухааны ойлгомж муутай үзэгд­лийг ямар нэ­гэн санаандгүй эх бичигт оруу­лахаар улам ойлгомжтой болох ёс бий. 1970-аад онд нээгдсэн эсийн төлөвлөгдсөн амиа егүүтгэх ер бусын үзэгдэл болох апоптозийн тухай энд дурьдахад хангалттай. Эс бие махбодид хэрэггүй болох эсвэл аюултай болоод ирэхээрээ өөрийгөө егүүтгэдэг бөгөөд тэр нь маш ээдрээтэй төлөвлөгдсөн арга юм. Эрдэмтэд хэн гээч нь эсэд өөрийгөө хөнөөх тушаал өгөөд байгааг тайлбарлахаар оролдох үеэр зэрэгцээд тэр нь бараг хэрэггүй золиос гэдгийг олж тогтоосон байна. Химийн дохионы зарим бодисууд цитокин нь эсийг сэргээх ба хуваагдах үндсэн үүргээсээ гадна апоптозагийн хаагч болдог бөгөөд тушаал авахад үргэлж бэлэн байдаг аж. Хэрэв тушаал ирээгүй бол эс өөрийгөө хөнөөх ажилдаа ордог байна.

Эс бол жинхэнэ гуниг­лагч ба түүнийг цаг үр­гэлж л цитокин, өсөл­тийн нөхцөл, махбодийн онцгой нөхцөл зэргээр амьдарч бай гэж “ятгаж байх хэрэгтэй” гэж эмч нар хэлж байна. Энэ хэлэгдсэн үг нь олон эст организмын эсэд хамаатай. Түүнд нэгдмэл амьд үүр хэрэггүй ч эс нь өөрөө түүнд хамаагүй мах бодид орохгүй байх нь чухал байдаг. Нэг үгээр, өөрийн байрандаа л байх ёстой болж байна. Хэрэв организм ганц эстээс бүрэлддэг бол ном ёсоор тэр нь эцсээ хүртэл амьдрахаар тэмцэх болж байна. Гэсэн ч ийм төстэй үзэгдлийг Америкийн эрдэмтэд зарим нян тухайлбал гэдэсний савханцраас олж харжээ. Нян нь бактериофага буюу энгийнээр фаг гэж нэрлэх  вирусаас ихээхэн хэлмэгддэг. Фаг нь нянгийн дотор талд үржих ба эсийн хана нь урагдан цуурахад нян үхэх ба фагийн “сүрэг” дахиад л нэг хохирогч олох авдаа морддог гэнэ. Гэхдээ халдвар авсан нян автолизин гэх эсээ идэвхжүүлээд “өөрийгөө тэслэх системийг” ажиллуулж, эсийн ханаа таслан “дэлбэлж” фагийн тоо нь эрсдлийн хэм­жээнд очихоос өмнө амиа хө­нөөж чаддаг аж.

Ингэж амиа хөнөөх халд­вар­тай нянгийн санаа нь ойлгомж­той. Фагийн хөгжлийг эхэн ша­танд нь зогсоосноор тэр хөрш эсүүдийн аюулын хэмжээг багасгаж байгаа хэрэг. Үүгээр тэд өөрсдийн генээ авч үлдэхээр тэмцэж байгаа юм.

“Апоптоз”-той төстэй “Ми­топ­тоз” гэх энэ үзэгдлүүдийн харь­цуулалт нь Оросын ака­демич Скулачевт өөрийгөө хөнөөх механизм нь ямар ч бай биологийн бүтэн системийн заавал байх шинж гэсэн санааг төрүүлжээ. Үүнээс үүдэн ийм механизм нь хөгжлийн өндөр төвшинд ч ажиллаж байх ёстой болж байна. Тэр нь ч үнэн гэнэ. Тухайлбал, дифтерийн токсины үйлчилгээ  яг тийм. Энэ уураг хоёр хэсгээс бүрэлдэнэ. Хүний эсийн мембраны сэрлийн цэ­гүүд нь түүний нэг хэсэгтэй холбогдоод нөгөөг нь эсийн дотор оруулан тусгай дифтамид гэх бодистой холбож өгнө. Хү­лээн авсан цогцолбор нь уур­гийн синтезийг бүрэн хааж, эс нь мөхдөг.  Токсины моле­кул­тай холбосон сэрлийн цэгүүд, дифтамид хоёрт эсэнд гүйцэтгэх өөр үүрэг байдаггүй байна. Тэдний ганцхан зориулалт нь эс ба дифтерийн токсин хоёр нийлэхэд эсийг хурдан хө­нөөх үүрэг юм. Гэхдээ микроб өөрөө эсийг даруй устгах  ба бүх организмыг хөнөөхийн төлөө байдаггүй ажээ. Энэ бүг­дээс харвал фагийн эсрэг хэ­рэг­лэх өөрийгөө хөнөөх арга нь хамгаалалтын тактик гэмээр. Халдвар авсан орга­низм халдварын үүр уурхай бо­лох­гүйн тулд өөрийгөө хө­нөөх ёстой болж байна. Цусанд халдвар орохоор үүсдэг сеп­тикийн хүнд шоок тийм санааны илрэл ч байж болох юм. Цусны халдварын гол өдөөгч нь нянгийн эсийн ханын бүтцийн идэвх муутай эндотоксин бол­дог байна. Гэвч тэдэнтэй тус­гай таних зориулалтын уураг холбогдон цусны цагаан бөө­мийн мембраны цэгүүдэд суу­гаад тэднийг янз бүрийн эд эсийн апоптозийг дуудах бодис ялга­руулахаар ажиллуулдаг байна. Эцсийн дүнд нь нян их бол организмын бүхий л системийг зогсоон түүнд мөхөл авчирдаг ажээ. Энд нянгуудын үйл ажиллагааны оролцоо бараг байхгүй. Заавал гайтай нян биш, ер нь нян ихээр цусанд орж ирэх нь эмгэнэлт төсгөлд хүргэх аюултай ажээ.

В.П.Скулачевын хэлснээр энэ механизм нь халдварт биш өвч­ний хөгжлийг өдөөж бо­лох гэнэ. Мөн хөгшрөлтийн үйл явцын механизм ч одоо тодорхой биш хэвээр байгаа юм. Энэ сэдэв тусгай яриаг гаргах ёстой ба бид ганцаардмал хүмүүсийн эрсд­лийн төвшний яриандаа дахин орцгоое.

Хэрэггүй зүйлийг юугаар эмчлэх ёстой болж байна вэ?

Ганцаардал ба өвчний хоорондын холбооны судал­гаанд бодит үзүү­лэлтээс гадна субьектив мэд­рэмж ч чухалд орж байна. Хүн өөрийн байрандаа амьдраад хайр халамж мэдэрч, харилцаа холбоотой байж, зочид хүлээн авч болно. Нөгөө нэг хэсэг нь өнөр өтгөн гэр бүлд амьдарч бай­гаа мөртлөө өөрийгөө илүү­дэж буйг мэдэрдэг. Тийм “илүү” хүний үгийг чихнийхээ ха­жуу­гаар гаргаж, хэн нь ч түүний хүсэл сэтгэлийг ойлгохыг хүс­дэг­гүй. Ийм нөхцөлд ган­цаард­мал хүнд ирэх бүх эрсдэл түүнд нэгэн адил хэмжээтэйгээр тусдаг. Хэрэв түүнийг хэн ч үл тоож байна гэсэн бодол са­наа эзэмдвэл байдал улам мууддаг. “Манай хөгшний бие тааруухан” гэсэн байдал нэлээд газар авсан байгааг мэдэхгүй хүн байхгүй биз. Эрүүл мэндээр тааруухан тэр хүн үргэлж анхаарал шаардан ямар нэг онцгой эрх шаардаад байх шиг. Эмч нар түүнийг үзээд бодит шалтгааныг төдийлөн тогтоож чадахгүй. Тийм шахалтад ор­сон гэрийнхэн нь манай хүн зөнөг­лөж, янгуучилж байна гэж хэлэх гээд байдаг. Зарим тохиолдолд тэр нь санаатай биш дахин өөрийн чухлыг үзүүлэх гэсэн оролдлого байж болох.

Гэхдээ бидний өмнө нөгөө эсийн апоптоз иржээ гэх са­наа­н­аас салах хэцүүхэн бодол тулгараад байгаа биш үү? Түүнийг амьдарч бай гэж үргэлж гуйх хэрэгтэй гээд мэргэжилтэн яриад байгаагүй бил үү? Хүнд бас л тийм дохио, тушаал хэрэгтэй. Ганцаардмал хөгшний эс амиа егүүтгэгч нарын жагсаалтад ихээр ороод байна уу гэх хардлага ч байгааг нуух юун. Сэтгэлийн тавгүй байдал, дарамт, нойр хулжих гэх мэт нь ганцаардлын харагдахуйц шалтгаан мөн. Дараа нь биеийн бусад өвчнүүд орно. Энэ бүгд нь дархлааг сулруулдаг. Нарны цохилт, томуугийн хүндрэлээс өөд болсон хүмүүс дунд ган­цаард­мал амьдралтай хүний тоо харьцангүй их байна.

Америкийн Лос–Ан­же­лес хотын Кали­фор­нийн их сур­гуулийн мэр­гэ­жилтнүүдийн хийсэн су­дал­гааны дүнг 2007 онд хэв­лэсэн байлаа. Тэнд нийгмийн тусгаарлалтыг сайн мэдэрсэн хөгшчүүд ба хүмүүстэй харил­цаа­гаа идэвхтэй байлгаж буй настнууд гэсэн хоёр бүлэг хү­мүүс оролцсон байна. Тэднээс зохих шинжилгээнүүдийг авч, дархлалын эс цусны ца­гаан бөөмийг ялган авч үзээд дарх­лалын системтэй холбоотой генийн идэвхийг тодорхойлсон байна. 209 гений ажиллагааны ял­гаа энэ үеэр ажиглагдав. Ганц бие хүмүүсийн дархлалын сис­темийн вирусийн халдварын эсрэг бодис ялгаруулахыг ха­риуц­сан генийн ажиллагаа су­лар­сан байв. Гэхдээ дархлалын сис­темийг идэвхжүүлэх мөн үрэвслийг өдөөх генийн үйл ажиллагаа нь тэдэнд идэвхтэй байжээ. Мэргэжилтнүүдийн дээр хэлснээр эдгээр механизм нь организм  дахь өөрийгөө мөхөөх аж­лыг хийдэг.  Судлаачдын тог­тоос­ноор үүний гол шалтгаан нь субьектив  мэдрэмж болсон байна. Иймэрхүү судалгааны дүнд хүний сэтгэл санаа ба нарийн молекулын ажиллагааны механизмын холбоо тогтоогдож эхлээд байна. Дархлалын эс ба эрхтнүүдийн ажиллагааг мэд­рэлийн систем шууд хянадаггүй. Тэгэхээр тэдний хоорондын зуучлагч нь гормонууд ба хи­мийн дохионууд гэмээр байна. Тэд хаана боловсрогдож, хэрхэн ажилладаг вэ? Үүнийг зөвхөн  л таамаглаж болно. Бидний орга­низмд өөрийгөө устгах систем зоогдсон байгаа гэх нь ч таамаг юм. За яахав, тэр тийм л байг гэж үзлээ гэхэд тэр бөмбөгийг ажиллахад нь саад тавьж болох уу? Шинжлэх ухааны баримт ба­тал­гаа нь хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын амьдралд гарч байгаа үйл явдлыг өөрчилж чад­на гэж үү? Орчин үеийн хүн гэр бүлээсээ илүүтэй танихгүй хү­мүүсийн дунд цагийг ихээхэн өнгөрөөх болсон. Түүгээр ч барахгүй төрөлт буурсны улмаас гэр бүл өөрөө жижгэрч байна. Үүнд тусдаа амьдрах хүсэлтэй залуус ч нөлөөлж байгаа. Үүнтэй зэрэгцээд ганц бие хүмүүсийн тоо өсч байна. Бэлэвсэрсэн, үр хүүхэд нь өөр хотод амьдардаг гээд л тэдний тоо нэмэгдэнэ. Ганцаардал нь эрүүл мэндийн гол аюул. Гэтэл ганцаардлаас вакцин тариагаар, шидэт эмээр ч  хамгаалах боломжгүй. Ойрын үед энэ асуудал улам хурцдах нь ойлгомжтой.  Ер нь бол ямар ч асуудлыг мэдэж байж л шийдэх болохоос өмнө нь урьдчилаад шийднэ гэж үгүй. Бид үүнийг одоо л анхаарч эхлээд байна.

Ш.МЯГМАРСАМБУУ