Иргэний Зориг намын 10 жилийн ойд зориулсан баярын хурал энэ сарын 14-нд болсон билээ. Уг хуралд тус намын дарга, УИХ-ын гишүүн С.Оюуны хэлсэн үгийг нийтэлж байна.

Иргэнлэг зоригт эрхэм нөхөд өө!

Нэг талаас байгалийн баялагтаа тулгуурлан байж эдийн засгийн эрчимтэй хөгжлийн замд орох боломж нээгдэж монголчууд бидний итгэл найдвар сэргэж байгаа боловч нөгөө талаас төр, нийгмээ өөрийн дур зоргоор эрхшээн захирах гэсэн хөрөнгөлөг цөөнхийн дарангуйлал хүчирхэгжин буй зөрчилдөөнт цаг үед та бид Иргэний Зориг намынхаа ойг тэмдэглэж байна. Та бидний хамтдаа туулсан энэ 10 жил олонх боловч шударга бусаар хүчгүй буурай тал нь болчихоод байгаа ард түмнийхээ төлөө, түүнтэй хамт тэмцэж ирсэн он жилүүд байлаа. 

Монголын нийгэм иргэдээ гэх сэтгэлтэй засаглалаар дутагдсаар байна. Хөрөнгө мөнгөөр, сонголт бус булхай луйвраар үүсэн тогтносон төр засаг маань иргэдийнхээ итгэлээр дутагдаж байна. Монголын улстөрчид, улс төрийн хүчнүүд төдийгүй нийтээр хамтран байж төвхнүүлэн шийдвэрлэх ёстой хамгийн гол асуудал энэ болжээ. Мөнгө цацаж сонгогчоо худалдан авах чадвартай нь биш сэтгэлтэй,  мэдлэгтэй нь улс орноо удирдах цагийг наашлуулахын тулд бид бүхнийг хийх хэрэгтэй болоод байна. Нийгэм маань шударга бус байгаагийн гол учиг нь бид төрийн эрх мэдлээ цөөнхөд алдсанд байна. Энэ цөөнх нь эрх мэдлийн төлөө, бусад нь амьдрахын төлөө тэмцсээр тэдний хөлд чирэгдэж өдөр хоногийг аргацаан өнгөрөөхөд хүрч байна. Шударга ёс бидний амьдралын норм, ердийн хэм хэмжээ байх ёстой.

Нийгэмд баян ядуугийн ялгаа амагт оршсоор ирсэн. Гэхдээ л шударга ёс үйлчилдэг нийгэмд бүгд өөрийн чадавхиар хичээнгүйлэн хөдөлмөрлөж тэр хэрээрээ амьдралаа хүний зэрэгтэй авч явах боломж байдаг. Харин бидний Монгол Улсад өнөөдөр яаж ч хөдөлмөрлөөд албан ёсны цалин орлогоороо өрхийн тэргүүн гэр бүлээ тэжээж чадахгүй, хүү нь нас дээр гарсан эхээ өргөн асарч чадахгүй байна. Энэ бол жам бус, хүний ёсноос гадуур үзэгдэл. Бид нийгмээ зөв зохион байгуулж чадаагүйн уршиг. Ардчиллын олгодог бүхий л боломжийг цөөнхөд завшуулсны уршиг юм. Иймд одоо оршин буй нийгмийн удирдлагын хүрээ, тогтолцоонд эрс өөрчлөлт хийх цаг болжээ. Үүнийг бүр Үндсэн хуулийг хамарсан өргөн хүрээнд хийх шаардлагатай байна. Энэ тухайд нийгэмд олон санаа бодол бий. ИЗН тэр бүрийг нийтээр хэлэлцэн хамгийн оновчтой, хөгжлийн зорилтод нийцсэн хувилбарыг сонгож улс төрийн тогтолцоонд суурь өөрчлөлт хийхийн төлөө байна. Үүний зэрэгцээ бид парламентын засаглалдаа үнэнч байх ёстой бөгөөд түүнийг дэлхийн улс орнуудын түүхээр үр ашигтай нь нотлогдсон сонгодог хэлбэрт оруулан өөрчлөх хувилбарыг анхааралтай авч үзэх болно. ИЗН энэ чиглэлд улс төрийн бусад хүчнүүд, иргэний хөдөлгөөн, ТББ-тай хамтран ажиллахад бэлэн байна. Одоогийн мөнгө болон сонгуулийн булхай, ард түмнээ хуурсан мөнгөний амлалт дээр суурилсан тогтолцоо нийгмийн урагшлах хөдөл­гөөнд саад учруулагч хүчин зүйл болж хувирсан нь хэнд ч илэрхий юм.

Манай засаглалд олон нийтийн хяналт, бодит оролцоо, түүний санаа бодлын тусгал үгүйлэгдэх болсоор удлаа. Ашиг сонирхолын зөрчилтэй нь хүн бүрт ойлгомжтой мөнгө төгрөгтэй холбогдсон шийдвэрүүдийг гаргадаг болчихоод байгаа парламентыг ард түмний хүсэл зоригийн бодит илэрхийлэл, тусгал байхаар сонгодог болгохын тулд юу хийх вэ. Төрийн сонгуулийн дүн бодитой гардаг байхын тулд түүнийг хувийн атгаг сонирх­лоос ангид байлгаж чадах ямар хувилбар байна вэ. Үүний хариу нь өнөөдөртөө пропорционал буюу хувь тэнцүүлсэн систем гэж ойлгогдож байна

Хэрэв УИХ-ын гишүүд надад дахин сонгогдох ямар боломж байна вэ, сонгогч­доо энэ удаад яаж хуурч болох вэ гэдэг талаас нь биш харин парламентыг нийгэм дэх санаа бодол, олон түм­ний хүсэл зоригийн ямарваа нөлөөгүй тусгал байлгахаар бодож сонгуулийн хуулийг өөрчлөхийг хүсвэл хувь тэнцүүлэх зарчмаар ирэх сонгуулийг явуулахаас өөр аргагүй юм. Монголчууд шуудай мөнгө, авдар архи ачаад хөдөөлж яваа хэн нэгэнд биш улс орныг хөг­жүүлэх, тулгамдсан асууд­лыг шийдвэрлэх  цэгцтэй бодлого, хувилбар санал болгосон улс төрийн намд санал өгдөг болно гэсэн үг юм.  Угаасаа бидний сонгож авсан парламентын гэгдэх засаглалын тогтолцоо үүнийг шаардаж байна.

Үүний зэрэгцээ бид улс төрийн намуудын тухай хуульд өөрчлөлт хийхээс аргагүй. Улс төрийн нам гэдэг нь дарга нар ба гишүү­дийн хооронд эзэн, барла­гийн харьцаа тогтсон, фео­дал ёсоор дотоод амьдрал нь зохицуулагддаг байх учиргүй билээ. Намуудын дотоод амьдралын суурь зарчмууд нь хуульчлагдсан нэг тоглоомын дүрэмд захи­рагдах ёстой. Өөрөөр хэл­бэл аливаа намын дүрэм, дотоод үйл ажиллагааны зарчим нь бүхэлдээ ард­чилал, шударга ёсны нийт­лэг шаардлагад нийцэж байх учиртай.  Энэ нь асуудал дэвшүүлэх, түүнийг олж ха­рах, асуудалд хандах болон шийдэх арга барил, шийд­лийн сонголт, үзэл бодол, байр сууриар улс төрийн хүчнүүд ялгарахад өчүүхэн ч саад болохгүй нь ойлгомж­той юм. Намууд ердийн нэгэн ТББ биш харин нийг­мийн амьдралын цаашдын чиг хандлагыг тогтоох хү­сэл­тэйгээ бас чадвартайгаа ард түмэндээ хандан илэр­хийлсэн хүмүүсийн олонлог учраас тэдний дотоод тог­лоомын дүрмийн тухайд нийгэм өөрийн шаардлагаа хуулиар дамжуулан тавих эрхтэй. “Хор найруулах” гэдэг дүрэм журмаар аливаа шийдвэр нь гардаг улс тө­рийн намын нэрээр эрх мэдэлд хүрсэн улстөрчид хэзээ ч олны төлөө сэтгэл гарган ажиллах чадваргүй байдаг юм байна. Үүнийг та бид өнгөрсөн жилүүдэд ха­нат­лаа үзлээ. Намын үйл ажиллагааны болон шийдвэр гаргах механизмд нь төрийн зүгээс хуульчлагдсан шаард­­лага тавин оролц­соноор бид өнөөдөр тогтоод буй намын удирдлагын хү­рээ­­ний цөөн хүний да­ран­гуйлалт хандлагаас нийгмээ ангижруулах чиглэлд томоо­хон ахиц гаргаж чадна. Мон­голын нийгэмд тулгамдаад буй хамгийн хурц асууд­луудын нэг нь намын нэрээр туйлан хувийн сонирхлоо нийгэмд тулгагч цөөнхийн дарангуйлал юм.

Сонгуулийн тогтолцоо, намуудын тоглоомын дүр­мийг өөрчилж чадсанаар бид хувь хүн хууль бусаар ний­тийн хөрөнгөөс завшиж, төрөөс төрсөн тэрбумтан эсвэл төрөөс төрсөн оли­гарх болж хувирдаг жиг­шүүрт явдлыг зогсоож чад­на. Ийм өөрчлөлт хийхэд манай дарга нарт эрх мэдэл биш эр зориг л дутах болов уу гэж айж байна.

Үндэсний Тагнуулын академийн Судалгаа, эрдэм шинжилгээний төв “Үндэс­ний аюулгүй байдал ба га­даад бодлого” сэдвээр 4500 орчим хүний дунд со­цио­логийн судалгаа хийжээ. Иргэний эрх, эрх чөлөөний аюулгүй байдал хэр хангагд­сан бэ гэдэг асуултанд 9,8% л “сайн” гэж хариулжээ. 61,6% нь улсын эдийн зас­гийн аюулгүй байдал батал­гаа муутай байна гэж үзсэн байна. Оршин суугаа нутаг оронд маань экологийн бай­дал “муудаж байна” гэж 59,9% нь хэлж байна. Ард түмний эв нэгдэлд сөргөөр нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг нэрлэхэд “шударга бус бай­дал” гэдэг хариултыг хам­гийн их буюу 33,6% нь сон­гожээ. Ямар улсын нөлөө бидэнд хамгийн хүчтэй мэд­рэгдэж байна вэ гэсэн асуул­тад 61,5% нь Хятад гэж хариулжээ. Судалгаанд орол­цож санал бодлоо илэр­хийлсэн хүмүүс Монголын эрх баригчдад хийх ажил, боловсруулах, хэрэгжүүлэх бодлогынх нь чиглэлийг зааж өгсөн байна. Хамтын оюун ухаанаа гишүүний мөнгө гэдгийг олж авахад,  хэмжээг нь нэмэгдүүлэхэд, зөвтгөн тайлбарлах үндэс­лэл олоход биш харин олон түмний сэтгэлийг зовоож эргэлзээ төрүүлж буй асууд­­луудыг шийдэж тэдэнд итгэл найдвар, эрч хүч өгөхийн төлөө УИХ-ын дий­лэнх суудлыг эзэлсэн МАХН болон АН-ын нөхөд маань ажил­лаж шийдвэр гаргах боломжоо бүрэн ашиглах хэрэгтэй байна. Бидний бү­рэн эрхийн хугацаа бараг талдаа орлоо.
Бас нэгэн судалгааны дүнг товчлон иш татахыг хүсч байна. Үүнийг УИХ-ын Судалгаа шинжилгээний албаныхан хийжээ. Хүний Хөгжил сангаас 2010 онд эрдэнэсийн хишиг нэрээр бэлэн мөнгө тараасан нөх­цөлд манай улсын өрхүү­дийн орлого нийтдээ 130-300 тэрбум төгрөгөөр өснө. Ин­гэс­нээр өрхийн орлогод эзлэх цалин болон өөрийн үйлдвэрлэлийн орлого буурч тэтгэвэр тэтгэмжийн орлогын хувь хэмжээ өсөх юм байна. Судлаачид үүний үр дагаврыг “иргэдийн хө­дөл­мөрлөж орлого олох со­нир­­хол багасах ханд­лага­тай” болно гэж томьёолжээ. Би бол шууд улс үндэстний амьдрах чад­варыг хорлосон явдал болно гэж хэлмээр байна.

Бүгдэд толгой дараалан бэлэн мөнгө тараахын ур­шиг үүгээр зогсохгүй. УИХ-ын судлаачид бэлэн мөнгө тараавч хүмүүсийн хадга­ламжид өөрчлөлт гарч нэ­мэг­дэхгүй. Үүний оронд хүмүүс зүгээр олдсон мөн­гөө шууд зарлагадаж им­портыг ихэсгэхэд хүр­гэс­нээр худалдааны тэнцэл алдагдана гэж үзэж байна. Мөн энэ мөнгөний зарцуу­лалт дотоодын үйлдвэр­лэ­лийн өсөлтөд хүчтэй эерэг нөлөө үзүүлж чадахгүй юм байна. Учир нь бэлнээр тараагдах энэ олон тэрбу­маас ДНБ-ний 2-3% тэнцэх мөнгө л үндэсний үйлд­вэр­лэл, үйлчилгээнд зарцуулаг­дахаар байна. Энэ жилдээ багтаагаад тараах мөнгө иргэдийн хадгаламжийн хэм­жээг нийтдээ 800 сая орчмоор л нэмэгдүүлж банк санхүүгийн системд ч олиг­той үр нөлөө үзүүлж чадал­гүй өнгөрнө гэж судлаачид тооцоолжээ. Тэгсэн хэрнээ хүн бүрийн гар дээр очсон бэлэн мөнгө инфляцийн хэмжээг 8 хүртэл хувиар өсгөнө гэж судлаачид ан­хааруулж байна.

Үүнийг л хамгийн хор­лонтой бодлого гэж нэрлэх учиртай байх. Эрх баригч намууд маань үйлдвэрлэл, үйлчилгээг тэтгэн дэмжиж, ажлын байр олноор бий болгохын тулд ухаан зарах­гүй байна. Эрүүл мэнд, боловсрол, байгаль орчноо хамгаалахад оруулах мөн­гөн­дөө гар татаж байна. Тэгсэн хэрнээ хүмүү­сийн­хээ гар дээр бэлэн мөнгө тавиад зарлагадуулах хү­сэл­тэй байна. Улс орны удирдлага ийм бодлого хэрэг­жүүлэх нь улс орны цаашдын хөгжлийн замыг хааж, ирээдүй хойч үеийхэн маань хүний дайтай амьдрах боломжийг үгүй хийхэд хүргэх юм.

Дэлхийг хамарсан санхүүгийн том хямрал боллоо. Бид хямрал болсон болоогүй гэлцсээр өөрийн эрхгүй түүнд өртсөн билээ. Том хямрал том ухаарал, том өөрчлөлт, том бодлого авчрах ёстой байх. Том өөрчлөлт их том санаа бодолд хүргэдэг байх. Гэтэл бид уул уурхайгаас хэтдээ орох мөнгийг урьдчилан хүүтэйгээр авч 70 мянгыг тараачихаад удахгүй дахиад 50 мянгыг өгнө гээд сууж байна. Байгалийн гэнэтийн гамшиг тохиолдоогүй л бол мөнгө хөрөнгөө эмнэлэг, боловсрол, ажлын байр, үйлдвэржилт, дэд бүтцэд зарцуулахын тулд аливаа улс оронд төр засаг, парла­мент, Засгийн газар байдаг учиртай. Хаана ч ийм байдаг. Ийм байх ёстой.    

Уул уурхайн салбар би­дэнд их мөнгө өгөх нь ойл­гомжтой байна. Гол нь түү­нийг хэрхэн ашиглах вэ гэдэг асуудал юм. Хөрөнгийн хуримтлал үүсгэж түүгээ­рээ илүү эрчтэй, илүү оюун­лаг салбаруудыг бий болгон байгаль цаг агаараас, түү­хий эдийн нийлүүлэлтээс үл хамаарах хүчирхэг эдийн засагтай болох ганц боломж маань уул уурхай, эрдсийн олборлолт, боловсруулалт гэж ойлгогдож байна. Гэтэл бид энэ салбараас олох хөрөнгө мөнгийг хамгийн үр ашиггүй, үрлэгэн, нийгэмд уршигтай байдлаар зарцуу­лахаар яаравчилж байгаа. Эдийн засгийн шинэ, дэв­шилтэт салбаруудыг тэтгэх талаар бодохгүй юмаа гэхэд ядаж уул уурхайн салбараа өөрийг нь эхний ээлжинд хөгжлийн илүү өндөр төв­шинд хүргэх талаар ажиллах ёстой. ДНБ-ний 30%, экс­портын 88% өгч байгаа энэ салбарт эрдэс ашиглан үйлд­вэрлэл явуулж буй 40 орчим ААН-ээс дөнгөж 10 нь л баяжуулж, боловсруулж чадаж байна. Оюутолгой, Тавантолгойн төслийг той­рон маргалдаж нэгэндээ цэцэрхэх, түүнд хувийн ашиг сонирхлоо ямар нэг байдлаар хавчуулах гэж зүтгэсээр цаг хугацаа алдах нь эцэстээ улс орноо л хохироож байгаа хэрэг юм. Үүний оронд залуучуудаа мэргэжүүлэн бэлтгэх, бай­галиа хамгаалах стандарт шаардлагуудаа боловс­руу­лах, механизмыг нь боловс­ронгуй болгох, улсад тө­дийгүй орон нутагт үр ашгаа өгөх талаас нь зохицуулалт хийхэд анхаарах хэрэгтэй байна.

Уул уурхайгаас орох их мөнгө ярьж олон түмнийг горьдоосоор олон жил бол­сон ч хүмүүсийн маань дий­лэнхийн амьдрал өөдлөх биш уруудсаар байна. Нялх үрсээ гудамжинд хаясан эхчүүдийн тоо он гарсаар ихээр нэмэгдэж байгаа ту­хай сониноос уншлаа. Хууль хяналтын байгуул­лагууд эцэг эхийг нь олж шийтгэл ногдуулахаар ажил­лаж байгаа тухай ч бас бичжээ. Хүүхдээ хаясан эх, түүнийг шийтгэхийг хүссэн төр хоёр аль аль нь гутам­шиг бөгөөд эмгэнэл мөн. Энэ нялх үрсийн эцэг эхэд ажил, орлого хэрэгтэй, хүүх­дэд төрийн хайр халамж хэрэгтэй. Бас манай эрх баригчдад хүнлэг сэтгэл хэрэгтэй байна. Түүнээс биш тэр нялх үрс Монголд хүн болон төрж азгүйт­сэ­нийхээ төлөө гудамжинд хаягдан шийтгэгдэх ёсгүй, “Би харсаар байж өлсгөж үхүүлснээс хэн нэг нь эсвэл төр засаг нь аваад хүн бол­гог” гэж арга ядсан эх бас шийтгүүлэх ёсгүй гэж бодож байна. Хүмүүст зүгээр л жаахан мөнгө тараан хуурч байгаад түүнийгээ гэнэт бөгөөд хулгайгаар зог­соо­гоод өөрсдөдөө тэрбум төг­рөг хуваарилдаг манай эрх баригчид үүнд буруутай. Хүүхдийн мөнгийг зогсоох биш харин нэмэх ёстой бай­лаа. Хүрэхгүй бол гишүүдийн гэх мөнгөнөөс хасаж бай­гаад хүүхдийн мөнгийг нэ­мэх ёстой байлаа.
Гурван жилийн турш хүүхдэд сардаа  арав гаруй­хан мянган төгрөг өгч бай­гаад гэнэт больсон хэрнээ гишүүдийн гэх мөнгө арван саяас эхлээд одоо тэрбум хүрчихээд байна. Мөрөөрөө ажил хөдөлмөр эрхлээд, үр хүүхдээ өсгөөд амьдрах боломжийг хүмүүст бий болгож өгөхийн оронд зүгээр тараан өгдөг хэд гурван төгрөгөөр хуурсаар өнөөг хүргэсэн эрх баригчид л үүнд буруутай. Нэг нь “ард­чи­лал” нөгөө нь “жинхэнэ ардчилал” гэж ярьсаар 20 жил болсон эрх баригчид үүнд буруутай. Хүүхдийн мөнгө бол ИЗН анхнаасаа дэмжсэн цорын ганц мөн­гөний амлалт байсан юм. Бодитой хэрэгжиж байсан, цаашид нэмэгдүүлэх бо­ломж­той цорын ганц сонгуу­лийн мөнгөн амлалт байлаа.

ИЗН-ын та бидний авил­галын эсрэг нийтийг уриалан эхэлсэн тэмцэл үр дүнгээ өгч байгааг тэмдэглэн хэлэ­хэд таатай байна. Арван жилийн өмнө Монголын улс төрд шинэ ёс зүй, шинэ хэм хэмжээ тогтооно, нийгмийг доройтуулж, төрийг мөхөөж буй авилгатай тэмцэнэ хэ­мээн та бид анхдагч зорил­туудаа тодорхойлж байсан билээ. Түүхэн ахар хуга­цаанд зорилтууд маань бү­рэн биелээгүй нь мэдээж хэдий ч бидний тэмцэл үр дүнд хүрч байгаа. Төрийн албан тушаал хашигсад жил бүр хөрөнгө орлогоо мэ­дүүлж хянуулж байдаг бол­лоо. Авилгалтай тэмцэх газрыхан төрөөс төрсөн тэрбумтан, олигархуудыг уудлан илчилнэ, шударга ёс, төрийн албаны цэвэр ариун байдлын төлөө тууш­тай ажиллана  гэж олон нийт найдаж байгаа билээ.

Авилгал, ажилгүйдэл, архидалттай тэмцэн үгүй хийхийн төлөө, боловсрол­той, бүтээгч, баян монгол хүнийг буй болгохын төлөөх бидний “ААА ба БББ” хөтөл­бөр маань ИЗН-ын цааш­дын үйл ажиллагааны ханд­лага, агуулгыг тодорхойл­соор байх болно. Энэ Хөтөл­бөрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтууд маань ажил хэрэг болж ард түмний амьдралд нөлөөлөн үр ашгаа өгөх цаг ирнэ гэдэгт бид итгэлтэй байна. Үүний тулд өнөөгийн шатанд бид олон түмний дэмжлэг итгэлээр төрийн бодит эрх мэдэлд хүрэхийн төлөө шургуу ажиллах хэ­рэг­тэй болжээ. Цаг хугацаа явсаар, эрх мэдлийг хэрэг­жүүлэгч хүчнүүд өөр зуураа тэмцэлдэж эсвэл эвсэн найрсч байх боловч хүмүү­сийн дийлэнх олонхийн амьдралд эргэлтийн шинж­тэй өөдрөг, эерэг үр дүн гаралгүй их удлаа. Монгол хүнд, Монголын үр хүүхдийн ирээдүйд чиглэсэн үр ашиг­тай бодлого, чин сэтгэлийн хүчин чармайлт өнөөг хүр­тэл алга байна.

ИЗН-ын бид олон сайхан зарчим, зорилт  тунхаглан зарлавч эрх мэдэл үгүй бол ажил хэрэг, амьдрал практик бололгүй өнгөрөх болно. Эрх мэдэл үгүй цагт зарчим ч тэр, зорилт ч тэр сумгүй буутай л адил гэж бодож байна. Тиймээс бид ирэх сонгуулиар УИХ-д олонх болж чадахгүй юмаа гэхэд өөрийн бүлэгтэй болохын төлөө хамгийн шургуу байд­лаар ажиллах хэрэгтэй бай­на. Бүлгийн төвшинд хүрнэ  гэдэг бидэнд асуудал шийд­вэрлэхэд илүү өргөн бо­ломж­той оролцож нөлөөлөх, буруу, улс орны эрх ашигт нийцэхгүй бодлого, шийд­вэрийн эсрэг илүү хүчтэй сөрөн зогсох боломж олгоно.

Бид Монголд ардчилал ирсний 20 жилийн ойг тэм­дэг­лэж байгаа билээ. Зав­шааныг ашиглан ардчиллын төлөө нийт хүчнүүдэд хан­дан “Зам мэддэг байх нэг хэрэг. Замаар алхах өөр хэрэг” гэдэг үгийг сануулан хэлмээр байна. Ардчилал бол Монголын нийгэмд дэв­шил авчрах зам мөр мөн гэдэгтэй маргалдах хүн үгүй нь мэдээж. Харин нэгэнт сонгосон замаараа элдэвт татагдан жолоо алдалгүй, зам зуурын ашиг хонжоо харалгүйгээр, тууштай зам­нах нь чухал юм.  Өнөө­дөртөө л би  ялж байвал бусад нь яахав гэсэн байр сууринаас олон түмний итгэл найдвараар тоглох нь эргээд хатуухан хариу болж ирдэгийг 2000 оны сонгуу­лиар бид бүгд амссан гэж бодож байна. 2000-2004 он ардчиллын төлөөх хүч­нүү­дийн хувьд хүнд сорилтын жилүүд байсныг бүгд санаж байгаа. Авилгын сүлжээ, албан тушаалын наймаа, төрийн албыг хувьдаа ашиг завшаан хайх хэрэгсэл бол­гож хувиргах, намын нэр нүүрээр халхавчлан ха­риуц­лагаас зайлсхийх зэрэг өнөөдөр бид даван туулах ёстой болоод байгаа бүхий л бохир, эрүүл бус, уршиг нь бидний амьдралд хамгийн хортойгоор мэдрэгдэж бай­гаа үзэгдлүүд чухам тэр жилүүдэд нийгэмд бугшин бэхжиж авсан билээ.

Нийгмийг ийм ялзармал төлөвт хадгалах  хүсэлтэй хүчин Монголд маань бай­саар байгаа учраас л 2008 оны долдугаар сарын нэгний эмгэнэлт үйл явдал тохио­сон юм. Монголын ардчил­лын хамгийн том шалгуур нь энэ өдөр байсан болов уу. Долдугаар сарын нэгний үйл явдал нь эрх мэдэлд улайр­сан хариуцлагагүй улстөрч­дийн хийрхэл болон сонгол­тоо луйвардуулан булаал­га­сан олон түмний жигшил дургүйцлээс эхтэй байлаа. Долдугаар сарын нэгний үйл явдалд хүргэсэн өнгөн бус далд үнэн учир шалтгааныг манай нийгэм өнөөг хүртэл тайлан мэдээгүй гэж бодож байна. Үр дагаврыг нь ч эрүүл, эв нэгдэлтэй, шудар­га нийгэмд ноёрхож байх учиртай зарчмаар шийдээ­гүй гэж бодож байна. Зөвхөн олныг дагаж дарвисан бал­чир хүүхдүүд маань л чулуу шидэж цонх хагалсан хэр­гээр ял сонсоод өнгөрсөн учраас ингэж хэлэхээс арга­гүй юм.

20 жил ардчиллаар зам­нас­ны эцэст бид одоо өөрс­дөдөө зарим нэгэн асуулт тавьж үзэх шаардлагатай болжээ. Улс төрийн намууд хаанаас ийм их хэмжээний мөнгө олж ийм ядуу ард түмнийг сонгуулийн сурта­чилгааны нэг сарын хуга­цаанд цатгаад дээр нь нэмж горьдлого төрүүлээд сана­лыг нь аваад байна вэ. 15 жилийн өмнө хийсэн судал­гаагаар 36 хувьтай гарсан ядуурлын хэмжээ саяхан хийсэн судалгааны дүнтэй бараг адилхан байхын учир юу вэ. Дэлхийн томоохон хотын нэг дүүрэг ч хүрэхгүй хүн амтай улс орны хамгийн их амьдрах чадвартай, бү­тээлч, эрэлхийлэгч нөөц боломжтой 200 мянга ша­хам залуу эх орноосоо дай­жин харьд цагаачлан амьд­рахад хүрсний учир юу вэ. Яагаад ард үлдэж хоцорсон хэдийх нь 950 мянга буюу бараг тал нь төр засагтаа ядуу, нэн ядуу гэж цоллуу­лаад хоног өдрийг аргацааж ядан сууна вэ. Байн байн ядуугаа тоолох гэж, хувь хэмжээг нь тогтоох гэж төр засаг оршдог бил үү. Хүн амын тун өчүүхэн хэсэг нь хангалуун амьдарч байхад яагаад дийлэнх олонх нь нэг бол ядуурлын туйлд хүрч эсвэл ядуурал эхлэх албан ёсны үзүүлэлтийн босгон дээр дэнсэлж амьдралаа залгуулж байна вэ. Үүний хариулт ойлгомжтой бизээ. Бид өнгөц, чимэг төдий ард­чилалтай байна, ардчиллын үр шимээ бид цөөхөн хэсэг бүлэг хүнд алдсан байна, ардчилал маань өмгөөлөл хамгааллаар дутагдсаар байна.

Одоо бид 20 жилийн өмнө тунхагласан зорилтуу­даа дахин тунхаглахад хү­рээд байна. Юуны өмнө намын нэрээр төрийг, тө­рийн бодлогыг завхруу­лагч­даас салж тэдний эрхшээ­лээс гарцгаая. Өөрсдөө амьдралаа шийддэг болц­гооё. Одоо нэгэнт үүсгэн буй болгосон ардчилсан тог­толцоогоо төгөлдөржүүлэх шаардлагатай байна. Энэ зорилт бидний нэгэн үеэр дуусахгүй мөнхийн гэж хэлж болохоор зорилт юм. Гэхдээ бид үүнийг эрчтэй бөгөөд зоримгоор хийж эхлэх ёс­той. Үүнийг хийж чадах за­луус өнөөдөр бойжиж бий бол­сон гэдэгт би итгэж бай­на. Төр, нийгмийн байгуу­лам­жуудаа улам бүр бо­ловс­ронгуй болгох,  хууль эрх зүйн орчноо шинэчлэн төгөлдөржүүлэх нь миний ойлгож байгаагаар ардчил­сан ололт амжилтуудаа хам­гаалан хөгжүүлэх бид­ний замнал байх юм. Энэ нь санал бодлоо илэрхийлэх төдийгөөр хязгаарлагдахгүй мэдлэг боловсрол, тэсвэр тэвчээр, эр зориг шаардсан өдөр тутмын чимхлүүр ажил байх болно. Бас худал хуур­маг бүхэнтэй, өчүүхэн ашиг хонжоо хайсан популист хандлагатай, төрийн ажил албатай нь холилдсон шунаг сувдаг хүсэл сонирхолтой өдөр тутам, цаг ямагт хуу­лийн хүрээнд, нийгэмд зан­шиж тогтсон хэм хэм­жээний хүрээнд тэмцэлдэн ялж дийлнэ гэсэн үг билээ.

90 оны монголчууд ололт амжилтаа завшуулан шу­дарга бусаар хохирч үе дамжсан ядууралтай ард түмэн болохын тулд ард­чиллыг дэмжээгүй нь ойл­гомжтой. Тэд шударга тог­тол­цоот нийгэмд шударгаар хөдөлмөрлөн үр хүүх­дийн­хээ ирээдүйд итгэлтэй амьд­рахыг хүссэн юм. Бид­ний зорьж ирсэн ардчилал маань иргэд нь баян чи­нээлэг, эрх чөлөөтэй, ирээ­дүйдээ итгэлтэй нийгмийг цогцлоох боломжийг нээж өгдөг тогтолцоо. Үүнийг дэл­хийн туршлага нотолсон. Иймд ардчиллын төлөөх хүчнүүдийн өнөөгийн зорилт нь ардчилсан тогтолцоо, зах зээлийн эдийн засгийн бү­хий л бололцоог нээж ашиг­лан ард түмэнд ядуурлаас гарах боломжийг нь олгоход оршино. Энэ бол бидний үүрэг. Энэ бол шударга ёс. Ард түмэн биднээс үүнийг хүсч байгаа.  

 х     х     х
Сэтгэлд гуниг хурж, ит­гэл алдран няцмаар олон буруу, муухай зүйл Мон­голын нийгэмд байгаа нь үнэн хэдий ч бид ирээдүй өөд итгэлтэй харах ёстой. Нийгмээ өөрчилснөөс хойш өнгөрсөн 20 жилд бид үнд­сэндээ үсрэнгүй хөгжилд хүрэх нь бүү хэл улс төрийн тогтолцоогоо боловсронгуй болгож төр засгаа ч төвх­нүүлж чадаагүй явна гэхэд хилсдэхээргүй байна. Өнөө­гийн “эрхэм гишүүн” гэдэг төвтэй төрийг “эрхэм монгол хүн” гэдэг бодлогоор солих цаг болжээ. Мэргэд, чад­вартн­аа өргөн тэтгэдэг, эв эеийг эрхэмлэн тогтоох чадвартай, улс орноо гэх чин сэтгэлд суурилсан төр зас­гийг бид хүсч байна.

Худал хуурмагаар төрд эзэрхэгчдийг халж сайн цагийг Монголдоо авчрахын төлөө ИЗН-г дэмжээрэй гэж ард түмнээсээ хүсье. ИЗН үүссэн цагаасаа ард түм­нийхээ дуу хоолой, хүсэл зоригийн илэрхийлэл бай­саар ирсэн билээ.

Намын эрхэм нөхөддөө хандан: бидний Иргэний Зориг бага буурай нам биш шүү. Бид хүчтэй нам шүү. Арван жилийн турш том гэгдэх намуудад адлагдсаар өнөөг хүрсэн хэдий ч бид урьдын адилаар цөхрөлгүй, няцалгүй, эрч хүчээр дүү­рэн амьдарч тэмцэх ёстой. Монголын маань ирээдүйд та бидний үүрэх ачаа, гүй­цэт­гэх үүрэг их шүү. Эрх баригчидтай харьцуулахад Иргэний Зориг нам мөнгө санхүү, хур нөөц бо­лом­жоороо дутуу мэт харагдавч ирээдүйд хандсан тэ­мүү­лэл, тууштай туйлбартай зүтгэл, дэвшилт үзэл санаа, цэх шулуун зарчмаараа бид хүчирхэг билээ. Өдрөөс өдөрт цэцэглэн хөгжих амьд­ралыг Монгол орондоо цогц­лоох гэсэн ард түмнийхээ чин эрмэлзлэлийг нь ямагт эрхэмлэж чаддаг учраас Иргэний Зориг нам маань хүчирхэг юм шүү гэж хэлье. 

Санжаасүрэнгийн Зориг “Монгол хүний  саруул ухаанд би итгэдэг” гэж хэлс­нийг та бүгд санаж байгаа. Монголчууд бидний цааш­дын амьдрал, түүх ч ариун сэтгэлээс эхтэй саруул ухаанаар шүүн тунгаасан гэгээн зам мөр байх болно гэдэгт би итгэж байна.