-Яг энэ цаг үед МАХН-ын шинэч­лэлийн тухай яриа улс төрийн хамгийн том сэдвээр тодорлоо. Иймд МАХН-ыг удирдаж, бод­логыг нь тодорхойлж бай­сан даргын тань хувьд энэ намыг зайлшгүй шинэч­лэх цаг болсон уу гэдэгт юун түрүүнд хариулт ав­­маар байна?

-Улс орны амьдрал өнгөрсөн 20 жилийн хуга­цаанд ямагт шил­жил­тийн сэт­гэлгээгээр явсан. МАХН энэ шилжилтийн сэт­гэлгээг цаа­шид дуусаагүй бай­на гээд ямар ч арга хэмжээ авах­гүй яваад байх юм уу,аль эс­вэл энэ шилжилтийн сэт­гэл­­гээг өөрчлөөд улс орны цаашдын 20 жилийн арга замыг тодорхойлох уу гэд­гийг л шийдэх цэг дээр тулж ирчихээд байна. Энэ бол МАХН нийгмийн амьдралаа ухам­сарлаж ба­йгаа­гийн нэг илрэл. Ингээд ирэ­хээр ма­най нам зүүний нам, ардчилсан социалист үзэл са­наа баримталдаг нам гээд байгаа ч  бодит амьд­­­рал дээр барууны чиг­лэ­лийн нам болчихоод бай­гаа юм. Нэг ёсны зүүний үзэл ба­римтлалтай гэчихээд ал­­­бан ёсны хонхоо дарж асуу­дал шийдэх болохоороо ба­руу­ны чиглэлээр шийдээд байдаг. Ер нь миний бодож бай­гаагаар энэ ертөнцөд Зөв­лөлт холбоот улс задарс­наас хойш барууны, зүүний гэ­дэг ялгаа байхгүй болсон санагддаг. Дэлхий ертөнцийн орон бүр бүгдээрээ л капи­тализм гэдэг зүйлийг өөр өөрийн­хөөрөө төлөвшүүлж байна.

Социализм нь зүүн, капитализм нь баруун гэж ярьдаг тэр зүйл нь байхгүй болчихсон байхад бид баруун, зүүн гэж ярих нь зовлонтой болчихоод байна.

-Гэхдээ МАХН-ын дэвшүүлээд байгаа үндэсний ардчилсан үзлийг судлаачид, улстөрчид олон талаас нь тайлбарлаж байна. Таны хувьд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Үндэсний ардчилсан үзэл санаа гэдэг чинь монгол хүний зүрх сэтгэл дотор явж байгаа үзэгдэл. Түүнийг л гадагш нь гаргаж, албан ёсоор томъёолоод, утга агуулгыг нь тайлбарлаад, түмэн олонд дахиж ил гаргаж байгаа хэрэг. Энэ бол үндэсний бахархал, үндэсний үзэл, үндэсний сонирхол, үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал. Монгол Улс бусад улс орныг бодоход өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой. Тэр өвөрмөц онцлогийг сайн ойлгож байж явах замаа зөв тогтооно. Гадаад улсуудыг олон жил даган дуурайж ирснээс үүдээд үндэсний санаагаа ярих, үндэс угсаагаараа бахархах бахархал үнэндээ тасалдчихсан. Бидэнд Чингис хаанаа хүртэл ярьж болдоггүй үе байсан. Одоо бол хуучнаа сэргээж, Чингисийн удам угсааныхан бид өөрсдийнхөөрөө сайхан амьдрах ёстой. Өөрийн хэл, соёл, үг хэл, удам угсаа, шашин шүтлэг, сэтгэлгээгээ хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэгж байж л бид урагшаа зөв явна. Очих газраа мэдэхгүй усан онгоцонд замын салхи тус болохгүй гэсэн нэг үг байдаг.

-Монголчууд тэгэхээр замын салхинд туугдаж явсан гэж үү?

-Тийм ээ, бид замын салхиар л явж ирсэн. Тэгснээр үндэсний ухамсар, үндэсний бахархал нь бөхчихсөн. Гэхдээ анх социализмын үед Ардын засаг, МАХН ямар ард түмнийг хүлээж аваад ямар хэмжээнд хүргэсэн бэ гэж ярих юм бол их зүйл бий. Маш сайхан үр дүн бий. Тэгэхэд сүүлийн 20 жил бид юу бүтээв. Юуч байхгүй л байгаа. Зөвхөн хоорондоо хэрэлдээд л, нэг нь нэг юм хэлэхээр нөгөөх нь эсэргүүцэж унагаагаад л яваад байна. Ерөнхийдөө будилчихсан байна. Анх 1992 онд намын XXI их хурлаар үндэсний ардчилсан үзэл санааг намын үзэл баримтлал болгоно гэж бүх баримт бичигтээ тусгаж дөрвөн жил явсан. Харин дараа нь улс төрийн сонирхлоор маргаан хөөрөө болж байгаад л ардчилсан социализм гэдэг рүү орсон. Одоо бол нөхдүүд нэлээд их судалгаа хийж байх шиг байна. Тэндээс харахад “Манайх бол зүүний нам”, “Манайх бол барууны нам” гэсэн хатуу тодорхойлолтой нэг ч нам байхгүй байна. Яагаад гэхээр бүгд төв рүүгээ яваад байна.

-Төв рүүгээ явна гэхээр хаашаа явж байна гэсэн үг вэ?

-Тухайн үндэстэн аливаа зүйлийг өөр рүүгээ л татаад байна гэсэн үг л дээ.

-Өнгөрсөн 80 жилийн хугацаанд баримталж ирсэн зүүний үзлээ халах шаардлага МАХН-д байгаа гэсэн үг үү?

-Би хувьдаа үг бол хэрэггүй гэж бодож байгаа. Цаанаа нийгмийн чиг баримжааг барьж байхгүй бол ард түмний ахуй амьдрал ямар байгаа билээ. Цөөн хэд маань баяжиж, олонх нь хүнд хэцүү байдалд байна шүү дээ. Ерөнхий сайд ч хэлж байснаар дундчуудыг олшруулах, дундаж амьдралын түвшинг бий болгох тэр зорилтыг тавьж, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үүгээрээ монгол үндэстэн өөрийгөө авч явах, өөрийгөө хөгжүүлэх ёстой.

-Шинэчлэл хийх зорилгын дор заавал Монгол ардын хувьсгалт нам гэдэг нэрийг Монгол ардын нам болгож өөрчлөх хэрэгтэй юм уу?

-Би буцаагаад авчихад аюулгүй гэж бодож байгаа. Энэ бол уугуул нэрээ л сэргээж байгаа хэлбэр. Нам анх үүсэхдээ Монгол Ардын нам гэдэг нэртэй байсан. Мөн судлаачид ч баримталж байсан үзэл бодол нь үндэсний ардчилсан үзэл санаа байсан гэдгийг хэлж байна. Энэ чигээрээ явж байгаад л ёстой замаасаа коминтерний шахалтаар социалист гэсэн үг ороод ирсэн гэдгийг тэд хэлж байна. Үгүй яах вэ дээ, намынхаа нэрийн талаар иргэдээс, гишүүдээс, эрдэмтдээс санал авч, судалгаа хийх нь ойлгомжтой. Тэндээс нэг дүн гарч ирнэ байх. Намын Онц их хурал, XX, XXI, XXII их хурлаар ч намын нэр солих тухай ярьж байсан.

-Гэхдээ л шинэчилж чадаагүй биз дээ?

-Болж өгдөггүй л юм. Судалгааны дүн харахаар л нэр солихгүй ээ гэсэн санал олонх нь болчихсон байдаг.

-Үнэхээр олонх нь нэр солихыг эсэргүүцдэг юм бол энэ чинь зөв шийдвэр биш гэсэн үг юм биш үү. Тэгээд ч МАХН үлдсэн хугацаанд 2012 оны сонгуульд бэлдэхийг чухалчилж байгаа нь тодорхой?

-Энэ талаар бүгдээрээ л бодож байгаа нь үнэн. Тэгэхээр энэ удаагийн судалгаанд дийлэнх олонх нь “Нэр солих нь зөв” гэж хэлбэл нэг хэрэг. Нөгөө талд нь “Нэр солих хэрэггүй ээ” гэж хэлбэл энэ нь нэрээ сольсон тохиолдолд чамд санал өгөхгүй шүү гэсэн үг шүү дээ. Иймд энэ асуудлыг цагийн байдал л шийднэ гэсэн үг.

-Таны хувьд нэр солих нь зөв л гэж байгаа бололтой. Тийм үү?

-Миний санаа бол нэгэнт үзэл баримтлалаа сэргээж байгаа юм чинь нэрээ бас сэргээчих хэрэгтэй л гэж бодож байна.

-МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх “Нэрээ сольсноос болж ялагдвал би хариуцлагыг нь хүлээнэ” гэж мэдэгдсэн. Та нэгэн цагт энэ намыг удирдаж явсан хүний хувьд ийм том, ийм бардам мэдэгдэл хийх үе танд байсан уу. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хүн бүхэл бүтэн намынхаа “хувь заяа”-тай холбоотой асуудлыг өөрийнхөө хариуцлагатай холбож ярих нь хэр зохимжтой вэ?

-Би тэрийг хэлж мэдэхгүй байна.

-Таны хувьд гэдэгт ямар хариулт өгөх вэ?

-Би тийм мэдэгдэл хийж байгаагүй. Яагаад гэхээр судалгаа яаж гарах нь одоо ч тодорхой бус байна. У.Хүрэлсүх дарга жаахан яараад хэлчихсэн ч байж магадгүй. Гэхдээ залуу хүн, дээр нь их дайчин хүн учраас ингээд хэлээд үзье. Намын гишүүд тэгэхээр юу гэх нь вэ гэж асуудлыг ухаж гаргаж ирэхийн тулд л тэгж хэлсэн болов уу.

-Тэр мэдэгдлийн буруу, зөвийн тухайд?

-Тэгж хэллээ гээд буруушаах үндэс байхгүй ээ. Шалтгааныг нь би сая хэлсэн шүү дээ.

-Сая таны илтгэлийг сонсоход МАХН-ын удирдлагуудын дэв­шүүлж буй үндэсний ардчилсан үзэл санаа гэж юу вэ гэдэгт шууд утгаараа хариулт өгөх шиг болсон. Энэ нь С.Батболд, У.Хүрэлсүх тэргүүтэй МАХН-ын лидерүүд шинэчлэлийн утга санааг дэвшүүлж байгаа мэт боловч таны оролцоо бас нэлээд өндөрт байна уу даа гэж санагдлаа. Магадгүй авторын эрхийг таныг хуваалцах нь гэдэг бодол надад төрснийг нуух хэрэггүй болов уу?

-Үгүй л дээ. Ганц хүний хэлснээр тийм байна гээд тогтоочихно гэж байхгүй. Тийм ч учраас олон хүн санаа бодлоо уралдуулж байна. Эцсийн шийдийг бидний саналаар гаргана гэж байхгүй. Намын XXVI  их хурал болтол ярилцаж байгаад л шийднэ. Би хувьдаа МАХН бичиг баримтандаа үндэсний ардчилсан үзэл санааг заавал хийх ёстой гэж тулгаж байгаа юм биш.

-Зүгээр л өөрийнхөө хувилбарыг дэвшүүлж байгаа гэж үү?

-Ер нь бол ийм байх боломжтой. МАХН анх 1992 онд XXI их хурлаараа үндэсний ардчилсан үзэл санааг тунхаглаж байсан түүх бий гэдгийг хэлсэн. Мөн одоогийн нөхцөл байдлаа харгалзаж үзээрэй л гэж хэлж байгаа юм. Ерөнхийдөө XXI зуун биднийг их сорино. Энэ үед намын үзэл баримтлалаар томъёолж болдоггүй юм бол дотроо бодож явбал яасан юм бэ. УИХ шийдвэр гаргахдаа ч, Засгийн газар ч үндэс угсааныхаа язгуур эрх ашиг, улсын тусгаар тогтнол гэсэн энэ эмзэг асуудлыг бодож байх ёстой. Би тэрийгээ л хэлсэн.

-Таны хувьд бол энэ хамгийн зөв санаа гэж ойлгож болох уу?

-Би энэ санаанаасаа хэзээ ч ухрахгүй. Гэхдээ үүнийг нэвтрүүлээч гэж тулгахгүй. Ямар ч байсан нөхцөл байдлаас ургуулж бодоод энэ ертөнцөд тэсье, амь зууя л гэж хэлж байгаа юм.

-Анх 1992 онд ямар үндэс­лэлээр энэ үзэл санааг томъёолж байв?

-Тухайн үеийн шаардлага л даа. Тухайн үеийн социалист үзэл санаа гэдэг чинь социализмыг байгуулна гэдэгтэй адилхан болчихоод болохгүй байсан. Тэгээд дотоодод ч, гадаадад ч “Энэ МАХН нөгөө л социалист сэтгэлгээнээсээ салахгүй нь” гэдэг шүүмжлэл гарч байсан учраас бид өөрийн эрхгүй л энэ асуудлыг ярьсан. Ярих ч ёстой байсан. Монгол Улсын бүх хүний багш нь гадаад хүн, Засгийн газрын ордонд ч зөвлөх гээд манайхыг мэдэхгүй гадаад хүн ирээд суучихсан байлаа. Тийм учраас бид “Бид ядарч болно. Гэхдээ өөрөө өөрсдийгөө аврах хэрэгтэй” гэж үзээд өөрийн хүчийг дээд зэргээр дайчилж, дөрвөн жил явсан.

-Яагаад дөрвөн жил баримталсан үзэл баримтлалаа тухайн үед  гээсэн юм бэ?

-Намын дарга нь Ерөнхий сайд биш тохиолдолд намын үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлнэ гэдэг хэцүү юм билээ. Тэр баримтлалыг гаргаж, дагуулж байгаа хүн нь төр засгаа толгойлж байж хэрэгжүүлэхгүй бол боломжгүй байсан. Мэдээж эрх барьж байгаа тохиолдолд шүү дээ.

-Тэгэхээр хэрэгжүүлэх боломжтой цаг үе нь биш байсан гэсэн үг үү?

-Нөхцөл байдал нь өөр байсан юм. Гэхдээ монголчуудын зүрх сэтгэлд суучихсан тэр үндэсний ухамсар нэгэнт байгаа нь үнэн. Тэгэхээр түүнийг нь сэрээх нь л  их чухал.

-Таны илтгэлд “Энэ бол зөвхөн МАХН-ын асуудал биш. Энэ үзэл санааг дэлгэрүүлэхийн тулд бусад улс төрийн хүчинтэй ч хамтрах хэрэгтэй” гэсэн санаа гарч байсан. Тэгвэл Үндэсний шинэ нам гэхэд өнгөрсөн жилээс эхэлж “үндэсний ухамсар, үндэсний эрх ашиг, үндэсний үзэл санаа” гэдэг зүйлийг ярих болсон. Тэгэхээр та хувьдаа МАХН болон Үндэсний шинэ намын дунд харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа байх боломжтой гэж үзэж байна уу?

-Улс төрийн намуудын засгийн эрх барихад оролцож байгаа, оролцохгүй байгаа гэдэгт бас их учир бий шүү. Мөн ганцхан үндэсний үзэл санаа гэж ярих хэрэггүй. Үндэсний хувьсгал, үндэсний ардчилсан үзэл санаа гэдэг нь үндэсний үзэл санаа гэдгээс юугаараа ялгаатай вэ гэхээр жинхэнэ ардчилсан байхаараа ялгаатай юм. Энд Чингисийн үеийнх шиг болно гэсэн санаа байхгүй.

-Энэ тайлбараас үүдээд МАХН-ын дарга нь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байгааг ашиглан танай намыг үндэсний ардчилсан үзэл санаа гэдэг томъёоллыг өмчлөх замаар сонгууль хүртэл өөрсдийн пиарыг хийх нь, эрх мэдлийг татан төвлөрүүлэхийн тулд олны зүрх сэтгэлийг хөдөлгөх аргаа олж гэдэг дүгнэлт хийж болох юм биш үү?

-Ерөөсөө л Засгийн газрыг байгуулах гэж л сонгууль хийж байгаа шүү дээ. Түүнд нь нам оролцдог. Нам ялсан бол намын дарга нь энэ улс орны төлөө хариуцлага хүлээх ёстой. Тэгэхээр тэр намын дарга буюу одоогийн нөхцөлд Ерөнхий сайд С.Батболд энэ үзлийг дэвшүүлснээрээ ганц МАХН-ын үзэл санааг тулгаж байгаа хэрэг биш. Энэ үзэл санаа бүх Монгол хүнд хамаатай.  Тиймээс үүнийг сонгуулийн сурталчилгаа, нэр хүнд олох гэсэн арга гэж өрөөсгөл байдлаар тайлбарлаж хэрэггүй ээ.

-Та тэгэхээр ялсан намын даргыг Ерөнхий сайдын албыг авах ёстой гэдэгтэй санал нийлж байгаа хэрэг үү?

-Энд ямар ч асуудал байхгүй. Ялсан намын дарга Ерөнхий сайд хийхэд ямар ч аюул байхгүй.

-МАХН-ын Удирдах зөвлөлөөс гаргасан Тэрэлжийн тунхагт “Иргэд ажил хийж өөрийгөө тэ­жээж сурах хэрэгтэй” гэсэн санаа байсан нь зэрлэг капитализмыг бий болгох хатуу санаа гэдэг шүүмжлэл дагуулах шиг болсон. Нэг л их зүүний үзэлтэй нам болж энэрэнгүй сайхан нийгмийг бүтээнэ гэдэг намын удирдлагууд ийм санаачилга гаргах нь буруу гээд л?

-Тэр өгүүлбэрийг юун түрүүнд бүтэн унших хэрэгтэй. Тэр өгүүлбэр бол “Иргэд өөрсдөө амьдрал ахуйгаа сайжруулан дээшлүүлэх бүх боломжийг хангаж өгөхийн төлөө зүтгэнэ ээ” гэсэн байсан. Боломжийг нь хангаж өгнө гэсэн болохоос бус “Чи амиа бод. Довоо шарлуул” гээд шидчих гээгүй. Төр боломжийг нь бүрдүүлж өгөх ёстой гэдгийг хэлсэн. Энэ чинь хээл хахуулийг арилгаж, бизнес хийх боломжоор нь хангаж өгнө гэсэн үг. Иргэн бүр өөрийн санаачилгаар бизнес эрхлэх, ажил хөдөлмөр эрхлэх тэгш боломжоор хангаж өгөх тухай бичсэн байсан. Түүнээс бус ус руу шидэх тухай бичээгүй. Би тэр “Мэдэгдэл” гэж нэг юман дээрээс харсан.

-Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын МАХН-ын Бага хуралд зориулж гаргасан “Мэдэг­дэл” үү?

-Тийм ээ, тэрэн дээр нэг хэсгийг нь салгаж авчихаад л тэгээд хэлчихсэн байсан. Хүмүүст тэр хэсэг нь хүрчихгүй юу. Иргэд тэрийг уншсаныхаа дараа тэр тунхаглал дээр юу гээд биччихсэн юм бол гэж уншихгүй байна шүү дээ. Зүгээр л “Өө, тэгээд биччихсэн байсан юм байлгүй” л гээд явж байгаа.
 
-Таны хувьд тэр мэдэгдлийг уншаад юу гэж бодсон бэ?

-Хариуцлагагүй юм хийж дээ гэж бодсон. Гэхдээ би ганц тэр өгүүлбэрийг л хэлж байгаа юм шүү. Бусад нь бол яах вэ хүн санаа бод­лоо илэрхийлж болно. Тэр бол хэний ч эрх. Ганцхан санаа бод­лоо хэлэхийн тулд нэгнийгээ тэгж гуйвуулж болохгүй. Өгүүлбэр бү­тэн байгаа бол бүтнээр нь ав. Зав­сар хоорондоос нь ингэж авах нь сэтгэлгээний хортой, муу арга. Бүт­нээр нь хуулж авчихаад “Энэ одоо юу яриад байгаа юм бэ” гэж байгаа бол огт өөр асуудал. Тэгээд буруу өгүүлбэр хэлсэн бол нөгөөдүүл нь ч хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Салгаж авчихаад тэгж бичиж болохгүй.

-Таныг МАХН-д Нагаржунайн онол буюу төв үзлийг дэвшүүлж, түүнийг нь дэмжих үе байсан гэх яриа байдаг. Гэтэл нэг хэсэг нь “Нагаржунайн онол гэж юу юм. Ямар ч хэрэггүй, утгагүй үзэл” гэж шүүмжилж байсан. Өнөөдөр бол та дахиад өөр шинэ үзлийн тухай ярьж байна. Таны тухайн үед дэвшүүлж байсан онол, өнөөдрийн үзэл баримтлал хоёрын хооронд хэр хол ялгаа байгаа вэ?

-Үзэл баримтлал шинэчлэгдэж байх ёстой. Миний хэлсэн үг, бичсэн нийтлэл дунд Нагаржунай тэгж хэлсэн. Үүнийг дагая, хэрэгжүүлье гэсэн нэг ч санаа байхгүй. Төв ёс гэдгийг дорно дахины их философич Нагаржунай гаргасан. Энэ бол ертөнцийн их том гүн ухааны урсгал. Урсгал төдийгүй үнэн зүйл. Түүнийг философи сонирхдог төдийгүй философичид ч сайн ухаж төнхөж чадахгүй. Бид тийм нарийн зүйл яриагүй. Бидний ярьж байсан зүйл бол олон нам үүссэн байна. Ядуурал, улс төрийн маргаан мэтгэлцээн ихэссэн энэ үед өчүүхэн муу бид хэд энүүхэндээ ингээд яах вэ, төв байдлаар байя. Өөрөөр хэлбэл туйлшраад яах вэ. Асуудлын голд ороход зөөлрүүлэх цэг гэж нэг байдаг. Орчлон ертөнц, од гариг хэдэн мянга байгаа боловч бие биендээ харшлахгүй тогтоод л байна. Ийм байхад бид энд хэрэлдэж маргалдаад байх хэрэггүй гэдгийг л ярьж байсан.

-Өнөөгийн улстөрчдийн хувьд ардчилсан нийгэмд ажиллаж, амьдарч байгаа гэдэг утгаараа асар их эрх эдэлдэг. Тэдний хувьд өөр хоорондоо таны хэлсэн шиг хэрэлдэж, маргах хэрэггүй гэдэг тухай бодох ч хүсэлгүй байдаг бололтой санагддаг?

-Олон ургалч үзэл гэхээр хүн болгон санал бодлоо илэрхийлэх нь зөв. Гэхдээ манайд энэ нь буруу замаар явчихсан байна. Нэг нэгнийгээ гүтгэх, дайрч давшлах, доромжлох, хэрүүл хийх, хүнийг хүнээр өдүүлдгээс үүдээд хорсол, доромжлол, гүтгэлэг хэт их газар авчихсан. Би энэ талаар “Манай оюун санааны амьдрал ингэж явж болохгүй” гэж хэлдэг юм.

-Улс төртэй холбоотой сэдэвт хамгийн их хэрэглэгддэг үг бол “хор найруулах” гэж хэлбэл худлаа болохгүй байх. Таны хувьд энэ “хор найруулах” гэдэг арга барилаас улстөрчдийг ангид байлгах боломжтой гэж боддог уу. Гарц олж харж байна уу?

-Аристотелийн “Улс төр” гэдэг зохиолд “Улс төр, ёс суртахуун хоёр хоорондоо үнэндээ адилхан” гэж хэлсэн байдаг. Тэгээд цааш нь “Тэмцэх, төрийн ажил хийхэд тэнцэх сайн ёс суртахуунтай хүнийг төрийн ажилд оруулах хэрэгтэй” гэсэн байдаг. Нэг ёсны бусад нь болохгүй гэсэн үг. Хэрвээ намайг дарга болгосонгүй гэж уурлаж замнаад байвал хариуд нь “Чи төр, олон түмний төлөө үнэнчээр зүтгэх сэтгэлгүй шүү дээ. Чамд тийм үнэт зүйл байхгүй” гэдгийг үнэнээр нь хэлээд зогсоох хэрэгтэй. Ийм зүйлийг боловсон хүчний бодлого гэдэгт заавал оруулах ёстой. Төрийн албанд ийм зарчмаар баг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Гэтэл одоо бол “За, миний л найз нөхөд, ах дүү юм чинь юу ч гэж ярьсан яадаг юм” гээд нэг дор бөөгнөрчихсөн.

-Энэ тохиолдолд хоёр пар­ламенттай болсноор төрд хяналт бий болно гэдэгт та итгэдэг үү?

-Тэд бас мунхаг юм яриад байгаа юм биш ээ. Том УИХ бол доод парламентынхаа үйл ажиллагааг засч, хянана. Доод нь дээд пар­ламентаа ханах боломжтой. Энэ талаар шинэ Үндсэн хууль батлахад ярьж байсан ч болж өгөөгүй юм.

-Сүүлийн үед улстөрчид эхлээд улс орны эрх ашиг, дараа нь намын эрх ашиг, тэгээд миний эрх ашиг гэж их ярих болж. Эндээс намын эрх ашиг гэж чухам юуг нь хэлээд байгаа юм бэ. Энэ эрх ашгийг үнэхээр тэгж чухалчилж авч үзэх хэрэгтэй юу?

-Социализмын үед бол улс орны болон МАХН-ын эрх ашиг яг нэг байсан. Би 1990-ээд онд МАХН-ыг удирдаж байхдаа “Намын эрх ашиг гэдэг чинь улсын эрх ашигт захирагдана аа. Ийм л байх ёстой” гэж хэлдэг байсан. Гэхдээ нам бол бидний хэлхэлдээд нэгдчихсэн холбоо. Тэгэхээр энд оршин тогтнох, өөрийгөө хамгаалах гэсэн эрх ашиг байх ёстой. Гэсэн ч зөвхөн МАХН ч бус бүх намууд бид л оршин тогтнох ёстой гээд өөрсдийн эрх ашгийг улсын эрх ашгаас дээгүүр тавьж болохгүй.

-МАХН-ын шинэчлэлийг зөв­хөн шинэ залуу үе л хийнэ гэж найдах боломжгүй нь ойл­гомжтой. Гэхдээ л өнөөгийн удир­лагуудад итгэнэ гэдэг бол хэтэр­хий өрөөсгөл асуудал. Тэдний эрх мэдэлд хүрэхийн тулд дав­сан шат, дамжлага, өнгөрсөн хугацаанд суурилсан мөн чанар гээд талаас нь бодохоор энэ шинэчлэл зүгээр л дээлээ сольж, шинэ дээл өмсөх дайны л хэлбэрдэлт болох юм биш үү. Таны хувьд одоогийн МАХН-ын удирдлагыг шинэчлэлийг бүрэн утгаар нь хийж чадна гэж итгэж байна уу?

-Намын үзэл баримтлал, нэрийн тухай асуудал бол намын шинэчлэлийн өчүүхэн хэсэг нь. Өнөөдөр зөвхөн яавал дээр вэ гэдгийг л ярьж байгаа. Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадорж гуай “Намын шинэчлэл бол үйл ажиллагааны шинэчлэл байх ёстой” гэж хэлж байсан. Тэр бол үнэхээр зөв үг. Би хувьдаа тэр үйл ажиллагааны шинэчлэлийг эд нарыг хийж чадна гэж итгэж байна.

-Намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга тэргүүтэй МАХН-ын удирдах албан тушаалтнуудыг уу?

-Тийм ээ, С.Батболд, У.Хүрэлсүх, намын Удирдах зөвлөлийн гишүүд, нарийн бичгийн дарга нарыг би чадна гэж бодож байна. Гол нь чадахын тулд нийгмийг сэрээж, ярьж, нөхцөл байдлаа сайтар ойлгуулах хэрэгтэй. Гэхдээ харамсалтай нь бүх зүйл манай намын бодсоноор явахгүй шүү дээ. Улс төрийн олон хүчин байна. Парламентад хоёр том нам байна. Мөн Хамтарсан Засгийн газар гэж байна. Тэгэхээр энэ шинэчлэл их уян хатан, зохицолдлогоотой шийдэх ёстой асуудал. Гэхдээ л нам өөрийн гэсэн барих чиг шугамтай байж, түүнийгээ байнга илэрхийлдэг байх хэрэгтэй.

-Хамтарсан Засгийн газар гэдэг сэдэв гаргасан дээр тань асуухад энэ гүйцэтгэх засаглалын бүрэлдэхүүнд та ямар бодолтой байдаг вэ. Тэд хамтарсныхаа хэрээр сайн ажиллаж чадаж байна уу. Аль эсвэл хамтрах хэрэггүй гэж боддог уу?

-Үгүй дээ.

-Зөв хувилбар гэж үү?

-Тийм ээ. Зөв хувилбар. Нөхцөл байдал нь хамтрахаас өөр аргагүй байсан. Долдугаар сарын 1-н гэж үймээн байна. Нөгөө Тавантолгой, Оюутолгой гээд хоёр, гурван толгойн асуудал байна. Тэр талаар МАХН нэг юм хэлэхээр Ардчилсан нам эсэргүүцдэг. Ардчилсан нам нэг юм хэлэхээр манайх нэг юм хэлээд суучихдаг. Ямар эрх ашгийн төлөө эсэргүүцээд байгаа нь мэдэгдэхгүй хэрнээ л болохгүй болчихдог байсан. Улс төрийн зорилгоос өмнө хувийн эрх ашиг ороод байна уу гэж би харсан. Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдэхийн тулд ялсан нам нь сөрөг хүчинтэйгээ хамтраад ажилладаг жишээ дэлхийд байдаг. Тэр жишээг л дагасан. Үндэсний эрх ашиг гэдэгт энэ нь нийцсэн. Харин сайдуудаа зөв тавьсан байх ёстой.

-Зөв тавьж чадсан эсэхэд эргэлзэж байгаа хэрэг үү?

-Тэрэн дээр харин асуудал байх шиг байгаа юмаа. Гэхдээ би тэрийг юу гэх вэ дээ. Ямар ч байсан энэ Засгийн газрыг муу ажиллаж байна, болохгүй байна гэж би боддоггүй. Бас ч гэж амаргүй нөхцөлд хэл амаа ололцоод, яваад байна л гэж бодоод байгаа. Урд өмнөх шиг үзэлцээд л, ард түмний тархийг хоёр янзаар угаагаад байх нь гайгүй болж байна. Ер нь бол ард түмэнд хэн нь хэнтэйгээ нийлж засаг барьж байна гэдэг нэг их чухал биш шүү дээ.

-Хэн нь хэнтэйгээ нийлсэн нь хамаагүй. Харин үр дүн нь иргэдэд нь хүртэж байгаа эсэхийг л чухалчлах ёстой гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Үр дүн нь л ард түмэнд сайнаар тусдаг байх хэрэгтэй. Хоол хэрэгтэй. Тайван амьдрах хэрэгтэй. Миний зүтгэлийг хангаж өгөх боломж хэрэгтэй байна. Тэр л бидэнд чухал. Тэр зүг рүүгээ би Хамтарсан Засгийн газрыг яваад байна уу гэж бодоод байгаа.

-Болоод байна л гэж хэлэх гээд байна уу?

-Болоод байна аа. Болоод байна.

-Та ярилцлагын эхлэлд шил­жилт дууссан гэдгийг зарлах ёстой гэсэн. Тэгсэн хэрнээ өнгөрсөн 20 жилд юу ч бүтээгээгүй гэж нэг хэлсэн. Тэгвэл юу ч хийж бү­тээгээгүй байгаа юм бол шилжилт дууссан гэж зарлаж болж байгаа юм уу. Би ялгаж, салгаж ойлгоогүй байж магадгүй ээ. Ямар ч байсан эцэслэж тодруулмаар байна?

-Шилжилтийн үе дууссан уу, дуусаагүй юу гэдгийг ярихад маргаантай нь үнэн. Миний хэлж байгаа санаа бол шилжилт яваад байна гээд байгаа нь өөрөө хариуцлагагүй сэтгэлгээнд хүргээд байгаа юм. “Өө, одоо яах юм бүү мэд. Шилжилт нь л явж байгаа юм байх” гээд суугаад байна шүү дээ. Ийм сэтгэлгээгээ болих хэрэгтэй.

-Шууд автоматаар хаачих хэрэгтэй гэсэн үг үү?

-Хаачих хэрэгтэй. Тэгээд шууд тодорхой зүйл рүү орох хэрэгтэй. Бүтээн байгуулалтын том зүйлийг энэ 20 жилд үнэндээ хийж чадаагүй. “Эрдэнэт” шиг бүтээн байгуулалт хийгээгүй. Яах вэ, зам, гүүр бол тавьсан л байх. Олон байшин барьсан нь үнэн. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бүтээн байгуулалт гэж хэлэхэд жижигхэн зүйл. Бүтээн байгуулалт гэдэг чинь улсын нэрийн өмнөөс хийгдэж байгаа зүйл. Улаанбаатарт зочид буудал барих чинь юуны бүтээн байгуулалт байх юм бэ. Энэ чинь бизнес л хийж байгаа хэрэг. Мэдээж ашиг олохоороо татвар төлөх нь төлнө. Гэсэн ч энэ чинь бүтээн байгуулалт гэсэн том зүйл биш. Үүний оронд аймгийн төвийг замтай болгох хэрэгтэй. Оюутолгой, Тавантолгойгоо ашиглах хэрэгтэй. Оюутны хотхон байгуулна гэдэг чинь бүтээн байгуулалт.

-Ярилцлагын төгсгөлд асуухад өнөөгийн улстөрчдөөс таны нэхдэг ёс зүйн, хүн ёсны чанар гэж бий юу. Эд уг нь ийм байсан бол арай л дээр байхгүй юу гэж?

-Би дээр хэлсэн дээ. Арис­тотелийн тавьж байгаа шаард­лага л хамгийн гол шалгуур. Хүн эрх мэдэлд ташуурч болохгүй. Эрх мэдэл, эд хөрөнгө гэдэг бол юу ч биш. Тэрийг чинь аваад авсанд ордоггүй юм. Тэр бүхэн хэмжээтэй байх ёстой юм шүү дээ.

Г.ОТГОНЖАРГАЛ

Зохиогчийн эрх: "Улс төрийн тойм" сонин