Нийт шүүгчийн чуулган яг одоо Төрийн ордонд үргэлжилж байна. Энэ үеэр Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах газрын дарга Х.Билгүнзаяагаас зарим асуудлыг тодрууллаа.

-Монгол Улсын хэмжээнд шүүгчийн хараат бус байдал ямар түвшинд байна вэ? Үүнд нөлөөлж буй томоохон эрсдэлүүдийг та юу гэж харж байна?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд 2019 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Түүнчлэн 2021 онд Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталсан. Энэ хууль хэрэгжээд дөрвөн жил болж байна. Энэ хугацаанд дээрх хуулиудын нэмэлт өөрчлөлтийн хэрэгжилтийг хангах хүрээнд Шүүхийн ерөнхий зөвлөл /ШЕЗ/ өөрийн чиг үүргээ тодорхой хэмжээнд гүйцэтсэн. Өнөөдөр тайлангаа тавьж байна.

Тухайлбал, шүүгчийн хараат бус байдалтай холбоотой эдийн засгийн баталгааг хангах, шүүгчийн орон тоо, цалин хангамж, ажиллах нөхцөл зэрэг асуудлуудыг цогцоор шийдвэрлэх чиглэлд өргөн хүрээний ажлыг хийсэн.  Шүүхийн тухай хуульд орсон онцлох өөрчлөлт нь ШЕЗ шүүгчээ төлөөлдөг болсон буюу эрх ашгийг нь хамгаалдаг болсон.  Дараагийн нэг чухал асуудал нь шүүхийн аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал байгаа. Энэ талаар дагнасан бүтэц байдаггүй. Тиймээс энэ чиг үүргийг өнөөдрийн байдлаар Цагдаагийн байгууллагатай хамтарч хэрэгжүүлж байна. Улсын хэмжээнд 300 орчим алба хаагч ажиллаж байна.

Одоогоор шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах дагнасан бүтцийг бий болгохоор ШЕЗ, Засгийн газартай хамтран ажиллаж байна. Хуулийн төсөл боловсруулах үйл явц нэлээд үр дүнтэй байгаа. Энэ бүтэц бий болсноороо шүүгч, шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах гэрч, хохирогч, шүүх хуралдаанд оролцогчийн аюулгүй байдлыг хангах зэрэг иж бүрэн зохицуулалт бий болох давуу талтай.

-Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчийн хараат бус байдалд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөхийг оролдсон талаар хэчнээн санал, гомдол ирсэн бэ?. Үүний шалтгаан нөхцөлийг юу гэж харж байна вэ?

-Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд шүүгчдээс нийтдээ 46 орчим мэдээллийг ШЕЗ-д ирүүлсэн байна. Хуулийн дагуу эдгээр нөлөөллийн мэдүүлгийг ШЕЗ-өөс эрх бүхий байгууллагат хүргүүлж, үр дүнг нь олон нийтэд мэдээлдэг. Нийт хөтөлсөн нөлөөллийн мэдүүлгийн тал орчим хувьд нь эрх бүхий байгууллагаас нөлөөлөхийг оролдсон этгээдүүдэд торгох болон бусад ял шийтгэлийг оногдуулсан дүнтэй байна. 10 гаруй нөлөөллийн мэдүүлэг одоогоор хяналт, шалгалтын түвшинд явж байна.

Нөлөөлж байгаа субьектүүдийг судлаад үзвэл хэргийн оролцогч шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө урьдчилж буруу мэдээлэл олон нийтэд тараах, шүүгчийг заналхийлэх тохиолдлууд байна.

-Нэг хэсэг Монгол Улсад хамгийн өндөр цалинтай хүнийг шүүгч гэж ойлгодог байлаа. Гэтэл одоо шүүгч нарын цалин өндөр биш болсон тухай дуулддаг. Энэ нь эргээд шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлж байгаа юу? 

-Шүүгчийн хараат бус байдлын гол элемент нь шүүгчийн эдийн засгийн баталгаа. Монгол Улсын үндсэн хуулиар энэ баталгааг Монгол Улсын төр хангана гэж заасан байдаг. 2021 оноос өмнөх 10 жилийн хугацаанд шүүгчийн цалин хангамжтай холбоотой асуудал царцанги байсан.

Харин үүнийг шинэ хуульд нийцүүлж ажилласны үр дүнд энэ нөхцөл байдал тодорхой хэмжээнд сайжирсан. Үүнийг хангалттай гэж хэлэх боломжгүй. Цаашид үе шаттайгаар зохицуулалт хийх шаардлагатай.

-Иргэдийн дунд шүүхийн хараат бус байдалтай холбоотой шүүмжлэл болоод хардлага их байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчийн эрх мэдлээ ашиглан хэн нэгэнд давуу байдал олгосон нь тогтоогдсон жишээ бий юу?

-Олон нийтийн дунд хардлага мэдээж байдаг. Тиймээс авлига, албан тушаалын хэргийн шүүхийн процессыг олон нийтэд нээлттэй явуулж эхэлсэн. Төрийн нууц, хувь хүний нууцаас бусад бүх хэргийг олон нийтийн цахим сүлжээгээр дамжуулж байгаа.

Цаашид сайжруулах өөр асуудлууд бий. Наад зах нь аливаа хэрэг дээр түргэн шуурхай ажиллах процессын шинэчлэл хийх шаардлагатай байгаа. Үүний хэрээр иргэдийн итгэл нэмэгдэх боломжтой.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудтай холбоотой олон нийтийн анхаарал татсан хэргүүд дээр төрийн оролцоо байна гэсэн хардлага бий боллоо шүү дээ. Үүнийг та юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Шүүх эрх мэдэл хараат бус, бие даасан байдаг. Шүүхийн байгууллагыг хэрэг, маргаан хянан шийдвэрлэх процесст хэн ч нөлөөлөх ёсгүй. Шүүгч хэнээс ч хараат бусаар хуулийн дагуу шийдвэр гаргадаг.