УИХ-ын гишүүн О.Бат-Найрамдал өнөөдөр /2025.06.20/ цаг үеийн асуудлаар мэдээлэл өглөө.

-126 гишүүнтэй УИХ ажилдаа ороод арай жил болоогүй байна. Гэтэл дөрөв дэх төсвөө буюу хоёр дахь төсвийн тодотголоо хэлэлцэх юм шиг байна. Тэгэхээр энэ нь мэдээж сайн зүйл биш. Жил болгон төсвийн тодотгол яригддаг болох гээд байна. Төсөв зөв төсөвлөгдөж байна уу, дэлхийн зах зээл дээр барьж байгаа шокуудыг бүгдийг тааварлах боломжгүй. Гэхдээ ялангуяа уул уурхайгаас хэт хамааралтай орны хувьд Хятадын зах зээл, нүүрс зэсийн үнэ гээд таамгаа илүү бодит болгох шаардлага үүсч байна.

Төсвийн тодотгол гэдэг сайн зүйл биш. Одоо орж ирэх төсвийн тодотголыг сайн хармаар байна. Хэдэн их наядаар төсвөө баталгаажуулах зайлшгүй шаардлагатай байна, буцаад дараагийн зургаан сардаа хангалттай хүрэлцэхүйц мөн үү.

Миний авсан мэдээллээр 14 мянган төрийн албан хаагчийг чөлөөлөх асуудал гарч ирж байсан. Үүнийг илүү нухацтай харах хэрэгтэй. Ямар төрийн албан хаагчдыг хэлж байгаа юм, эндээсээ хэдэн төгрөгийг хэмнэж, буцаад энэ хүмүүст ямар ажлын байр санал болгох гэх мэт асуудлууд Оюутолгой дээр үүсч байгаа. 2025 онд Оюутолгойн бүтээн байгуулалт дуусаад, цаашлаад далд уурхайн бүтээн байгуулалт байхгүй. Тэгэхээр контрактаар ажилладаг 20 мянга орчим хүн ажилгүй болох төлөвтэй байна. Тиймээс буцаад үүн дээрээ хүний нөөцийн шилжилтийн стратеги Засгийн газраас боловсруулах ёстой гэж бодож байна. Оюутолгойтой холбоотойгоор шилжих энэ хүний нөөцийн шилжилтийг яах вэ, төрийн албан хаагч 14 мянган хүн ажилгүй болоход яах юм. Энд хүний нөөцийн том стратеги шилжилт гарч ирэх ёстой. Үүнийг бид цаашдаа яах юм. Засгийн газрын томоохон бодлогын хүрээнд стратеги тодорхойлогдох ёстой.

Оюутолгойн орлого энэ оны сүүл гэхэд ойролцоогоор 4.2 тэрбум ам.доллар хүрнэ. Өмнөх жилтэй харьцуулбал хоёр дахин өссөн түүхэн хэмжээний орлого олж байгаа жил. Мөнгөн урсгалын хувьд нэлээн сайжирч байна гэсэн үг. Гэхдээ тэр бүх урсгал Монгол руу орж ирж байна гэж ойлгож болохгүй. Оюутолгойн орлого 4.5 тэрбум болохоос үл хамаарч Монголд гарч байгаа зардлаа хаах мөнгөн урсгал л орж ирнэ гэсэн үг. Цаашдаа Оюутолгойгоос дараагийн таван жилдээ 1.5-1.7 тэрбумын мөнгөний урсгал орж ирэх байх. Үлдсэн нь Монгол руу орж ирнэ гэж шууд ойлгож болохгүй.

Хоёрдугаарт, дөнгөж уржигдархан нэг ноцтой мэдээлэл олон улсын Ройтерс мэдээллийн агентлагаар гарсан. Рио Тинтог Америкийн хөрөнгө оруулалтын сан шүүхэд өгсөн байдаг. Үүнийхээ тохиролцоонд 138 сая ам.долларын нөхөн олговор авахаар тогтсон байна. Ийм саналыг Рио Тинто тавьсан байна. Энэ юутай холбоотой вэ гэхээр Дубайн гэрээгээр санхүүжсэн далд уурхайн бүтээн байгуулалт 1.9 тэрбум ам.доллараар зардал хэтэрсэн. 30 сараар хойшилсон. Энэ мэдээллээ Рио Тинто менежментийн хувьд хөрөнгө оруулагчдаас санаатайгаар нуун дарагдуулж, хөрөнгө оруулагчдыг төөрөгдүүлсэн гэж шүүхдээд нөхөн төлбөр авхуулж байгаа. Америкийн хохирсон хөрөнгө оруулагчид нөхөн төлбөрөө авах болоод байдаг. "Turquoise hill" компани 12 хувийг нь л эзэмшдэг компани. Гэтэл Оюутолгой төслийн 34 хувийг эзэмшдэг Монгол Улсын эрх ашиг хаана байгаа юм бэ? Бид нар өнөөдөр Дубайн гэрээгээр санхүүжсэн далд уурхайн бүтээн байгуулалт, хугацаа алдсан 1.9 тэрбумаар хойшилсны хүүг бид төлж байгаа.

Гэтэл бидэнд ямар ч нөхөн төлбөрийн асуудал байхгүй. Монгол дандаа энэ асуудал дээр адилхан хохирогч хэрнээ нөхөн төлбөр, мөнгөн урсгалын асуудал дээр хашааны гадна үлдээд байна. Монгол Улсын эрх ашиг хаана байгаа юм бэ? Монгол Улсын эрх ашиг яаж хангагдах вэ?

Засгийн газраас Оюутолгой дээр байгаа бүлэг асуудлыг цогцоор нь шийдэх цаг нь болсон. 2025 он бол үүлэн чөлөөний нар гэж хэлээд байгаа. Зургаан сарын хугацаатай нар жаргана. Энэ нар жаргахаас нь өмнө, энэ он дуусахаас өмнө Монгол Улсын Засгийн газар Оюутолгойтой яаралтай хэлэлцээ хийх ёстой.

Нэгдүгээрт, "Онтро" дээр шинэ хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах ёстой. Ингэж байж бид баялагтаа эзэн Монгол болно. Ингэж байж бид стратегийн орд дээр байгаа тэр 30 хувийг агуулж байгаа "Онтро" дээр Монгол Улс ямар амнат авах вэ, ямар татвар авах вэ гэдгээ ойлгомжтой болгох ёстой. Энэ бол олон нийтийн маш том хүлээлэг байгаа.

Хоёрдугаарт, татварын асуудлаа цэгцлэх ёстой. Энэ есдүгээр сард Лондонгийн арбитрын шүүх дээр татварын асуудал дахин хөндөгдөнө. Энэ дээр бид нар оролцож татварын асуудлаа шийдэх ёстой.

Гуравдугаарт, далд уурхайн бүтээн байгуулалттай холбоотойгоор гадаадын компани нөхөн төлбөрөө хэдэн жилийн дараа шүүхдээд хөөцөлдөөд авч байна. Бид нар яагаад хоцорч байгаа юм. Бид нар яах юм. Үүн дээр шийдэл гаргах ёстой.

Дөрөвдүгээрт, өнөөдөр Оюутолгой төсөл дээр 20 орчим тэрбум ам.долларын зээл байгаа, энэ зээл төлөгдөж байж ноогдол ашгийн асуудал яригдана. Гэтэл энэ зээл дээр бид 11.1 хувийн хүү төлж байна. Улаанбаатар хот олон улсын зах зээл дээр сая бонд гаргахдаа 7.5 хувиар гаргаж байгаа. Энэ 20 тэрбум зээлийн дийлэнх нь толгой компани буюу Рио Тинтогоос авсан зээл. Толгой компани руугаа бид нар банк бусын хүүгээр эргэн төлөлт хийгээд байгаа юм. Энэ зээлийн хүүг долоон жил тутам дахин авч хэлэлцдэг энэ эрхээ эдлээч ээ. Энэ эрх 2025 оны арванхоёрдугаар сарын 31 гээд нар нь жаргах гээд байна. Тэгэхээс нь өмнө зээлийн хүүгийн хэлэлцээр хийх ёстой. Энэ бол хэдэн тэрбум ам.долларын асуудал яригдана. Монгол Улс ноогдол ашиг авах хугацаагаа наашлуулж чадах уу үгүй юу. Энэ бүхнийг хийж чадвал бид нар 2030 оноос өмнө ноогдол ашиг авах боломж нөхцөл нь нээгдэнэ.