Монгол Улс 100 гаруй жилийн түүхэндээ хоёрхон мега гэж хэлж болохуйц төсөл хэрэгжүүлжээ. Тодруулбал, 1970-1980-аад оны Монгол-Зөвлөлтийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд Эрдэнэт үйлдвэрийн төслийг хэрэгжүүлсэн. Энэ нь зөвхөн уул уурхайн төсөл биш улс төр, геополитикийн “мега төсөл” байв. Харин ардчиллын жилүүдэд гаднын хөрөнгө оруулалт, гадаадын техник технологи, гаднын инженерүүдийн толгойг ашиглаж Оюутолгой төслийг хэрэгжүүлсэн байдаг. 

Өнөөдрийн байдлаар бид улсдаа 14, хотдоо 24 мега төсөл хэрэгжүүлэхээр зорьж байна. Тухайлбал, Засгийн газраас зарласан 14 мега төсөл хэрэгжсэнээр дөрвөн жилийн дараа Монгол Улсын ДНБ-ийг 132.3 их наяд төгрөгт, нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг 10 мянган ам.долларт хүргэх учиртай. 

Гэхдээ асар их хөрөнгө оруулалт, урт хугацаа шаардсан эдгээр төслийг хэрэгжүүлэх явцад боломж бүрдэхийн сацуу, бодит эрсдэлүүд ч зэрэгцэн тулгарч байна. Зарим нь бодит ажил болон хэрэгжиж эхэлсэн бол, зарим нь хөрөнгө оруулалт, байгаль орчин, нийгмийн хүлээлтэд “гацаанд орсон” хэвээр байгаа юм. Сангийн сайд Б.Жавхлангийн хэлснээр 14 мега төсөл урьдчилсан байдлаар 100 гаруй их наяд төгрөгийн төсөвтэй гэж гарчээ. Тиймээс үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд төсвийн зардлыг жил бүр бууруулж, алдагдалгүй батлах ёстой. Гэвч Засгийн газар энэ түвшинд ажиллаж чадахгүй байгааг бид бүгд харж байна.

Өөрөөр хэлбэл, энэ том бүтээн байгуулалтын төслүүдийг төсөвтөө багтаах боломжгүй учраас зайлшгүй төрөөс санхүүжих ёстой төслүүдээ л аваад явъя гэдэг зарчмаар Засгийн газар ажиллах шаардлага тулгарсан.

14 мега төслийн талаар эдийн засагч Р.Даваадорж "бид мега төсөл гэж ямар төсөл болохыг ойлгоогүй явж байна. Нэг дор ийм их олон төсөл хэрэгжүүлэх улс өнөөдөртөө манай гариг дээр байхгүй. Мега төслийн санхүүжилт багадаа тэрбум ам.доллароос эхэлдэг. Монголд ийм хэмжээний мөнгө байхгүй шүү дээ гэхээр, гадаадын хөрөнгө оруулалт эсвэл хувийн хэвшлээс босгоно гэж донгодож байна лээ. Манай хувийн хэвшлийнхэн мега төсөлд хөрөнгө оруулах нь бүү хэл өнөөдрийн татвараа яая даа гэж байгаа. Мөн авлигын индексээр манлайд давхиж яваа манайх шиг оронд гаднын хөрөнгө оруулалт ордоггүй юм.

Монгол улс 2024 оны Transparency International-ийн Авлигын Төлөв Байдлын Индексээр 180 орноос 114-д жагсаж байсан. Дэлхийд энэ индексээр эхний 50-аас хойш байранд байгаа улс оронд мега төсөл хэрэгжих боломжгүй.

Хэдүүлээ, ирэх өвлийг хотоо хөлдөөлгүй хэрхэн давах талаараа ярилцвал арай эрүүл асуудал болно шүү. Тиймээс дулаан, цахилгаантай холбоотой төслүүдээ эхлээд ярья гэж уриалмаар байна. Түүнчлэн татвар төлөгчдийн мөнгөөр мега төслийн ТЭЗҮ хийхээр 1.3 их наяд төгрөг төсөвт суулгасан асуудлын мөрөөр шалгаж нягтлах нь зөв. Хот гэж бас нэг татвар төлөгчдийн мөнгөөр тоглодог газар нэмэгдсэн. Араас нь аймгууд ч орох бэлтгэлээ хангаж байгаа байдал ажиглагдсан. Орон нутгийн төсвийг сайн шалгах хэрэгтэй байна. Ер нь сүүлийн жилүүдэд энэ улс дэндүү үрэлгэн дэндүү тансаг болсон. Харин иргэд нь өдөр хоногийн хоолоо арай ядан олж өрнөөс өрийн хооронд амьдарч байна“ хэмээн ярьсан нь ч оносон.

Засгийн газрын “14 мега төсөл”-өөс тав нь өнөөдрийн байдлаар хэрэгжиж эхлээд байгаа. Тодруулбал, боомтуудын хил дамнасан холболтын төмөр зам, ачаа тээврийн шилжүүлэн ачих терминал тэр дундаа Гашуунсухайт-Ганцмод хил дамнасан төмөр замын төсөл, Газрын тос боловсруулах цогцолбор, Ураны төсөл, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц, Нүүрс хими-Кокс химийн цогцолбор төслийн Хөх нүүрсний үйлдвэр зэрэг таван төсөл байна.

Тухайлбал, Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил хоёр талаас баганат гүүрний анхны шон суурийн өрөмдлөгийг хийснээр эхэлсэн. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэх зорилгоор хоёр улсын ажил гүйцэтгэгч болох “Тавантолгой төмөр зам” ХХК болон Хятадын “Төмөр замын барилгын гүүрийн инженерийн товчоо групп” ХХК хооронд барилгын ажил гүйцэтгэх гэрээг /2025.06.09/ байгуулсан.

Барилгын ажлыг 22 сарын хугацаанд гүйцэтгэх бөгөөд үүнд хил дамнасан төмөр замын гүүр, өргөн болон нарийн царигийн өртөө, нэвтрэх цэгийн зохион байгуулалт, хилийн хяналтын дэд бүтцийн байгууламжууд багтаж байна.

Гэвч бодоод үзвэл хөрөнгө оруулалтын эрсдэл, бүтээн байгуулалт хоцрох магадлал, мөн экологийн нөлөөлөл тал дээр олон нийтийн санааг зовоосон олон асуудал байгааг дурдах нь зүйтэй.