Дэлхийн олон орны архив, номын санд Монголын түүх, соёлын өвтэй холбоотой бичгийн болон эд өлгийн дурсгалууд хадгалагдсан байдаг. Чингис хаан Үндэсний музейн захирал, Академич С.Чулуун Варшавын Их сургуулийн профессор Агата-Бария Стажинск нартай хамтран Польш улсын Ур чадварын Академи болон ШУА-ийн архивтай хамтран нэрт монголч эрдэмтэн профессор Л.В.Котвичийн архивд хадгалагдаж буй Монгол Улсад 1915-1916 онд явуулсан хүн ам, статистикийн холбоотой баримтуудыг нэгтгэсэн “Монгол улсын хүн амын тооллогын хэрэглэгдэхүүн” /1915-1916/ гэх есөн боть номын нээлтийн арга хэмжээ өнөөдөр /2025.05.09/ боллоо.

Монгол Улсад байсан Эдийн Засгийн зөвлөх Козины удирдлагаар Богд хаант Монгол Улсын санхүүжилтээр Монгол Улсад 1915-1916 онд явуулсан хүн ам, статистикийн холбоотой баримтуудыг 110 жилийн дараа хэвлэн нийтлүүлж байгааг эрдэмтэн судлаачид онцолсон юм.

Тус баримт нь Монгол Улсын хошуу нутгуудад хүн ам эдийн засгийн нарийвчилсан бүртгэл судалгааг хийхээр Петрбург хотноо авч явсны ихээхэн хэсэг Краков хотын Ур чадварын болон Шинжлэх Ухааны Академийн Архивт хадгалагдаж байдаг юм. Нөгөө үлдсэн хэсэг ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн архивт буй. Уг хүн ам, статистикийн баримт цуглуулгууд нь  Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарласны дараа хийгдсэн XX зууны хамгийн томоохон хүн ам, эдийн засгийн бүртгэл, судалгааны болоод хэрэглээний чухал баримт гэдгийг номыг эмхэтгэн хэвлүүлсэн гэдгийг нээлтийн ёслолын үеэр Чингис хаан Үндэсний музейн захирал, академич С.Чулуун онцлон хэллээ.

"ТҮҮХЭН БАРИМТЫГ 110 ЖИЛИЙН ТУРШИД ЭНЭ БАРИМТЫГ ОГТ СУДАЛГААНЫ ЭРГЭЛТЭД ОРУУЛААГҮЙ"

Тэрбээр "Миний бие Варшавын Их сургуулийн профессор Агата-Бария Стажинск болон бусад эрдэмтэн судлаачидтай хамтран Польш улсын Ур чадварын Академи болон ШУА-ийн архивт хадгалагдаж буй монголч эрдэмтэн профессор Л.В.Котвичийн хувийн архив дахь Монгол Улсад 1915-1916 онд явуулсан хүн ам, статистикийн холбоотой баримтуудыг нэгтгэн хэвлүүллээ. Богд хаант Монгол Улс байгуулагдсаны дараа улсын хэмжээнд анх удаа оросуудтай хамтарч хүн амын тооллого хийсэн нь энэ юм. Энэ нь ямар учиртай вэ гэхээр, 1913 онд Т.Намнансүрэнгийн айлчлалын үед байгуулсан Козины удирдаж байсан яамнаас зохион байгуулсан ажил. Монгол Улсын таван замаар таван сарын турш явж, хүн амын тооллогыг түүврийн аргаар хийсэн байдаг. Тэр үед зам харилцаа ямар байсан билээ. Мөн хүн амын тооллогоос гадна тухайн үеийн Монголын нийгэм, эдийн засгийн судалгаанд маш ач холбогдолтой.

Энэ түүхэн баримтыг 110 жилийн туршид энэ баримтыг огт судалгааны эргэлтэд оруулаагүй гэдгээрээ онцлог. Судлаачид төдийлөн сайн мэддэггүй байсан.

Монголчууд XX зууны эхэн үед хэрхэн аж төрж, юу эдэлж хэрэглэж байсан бэ, бичиг үсгийн түвшин хэр байсан, шашин шүтлэг ямар байсан, эхнэр хүүхэд нь хэн байсан гэх зэргээр нарийвчлан тоолсон байдаг. Энэ тооллогын үеэр бас археологийн малтлага судалгааг хийсэн байдаг. Жишээлбэл, Өндөр гэгээн Занабазарын уран бүтээлийн ордон болох Сарьдагийн хийдийг тэр үед малтаж, олдворыг олсон бөгөөд одоо тэр олдвор нь Эрмитажий музейд хадгалагдаж байна. Энэ мэтчилэн өргөн цар хүрээтэй ажлыг хийсэн байдаг. Үүнийг Польшийн монголч эрдэмтэн профессор Л.В.Котвич эмхэтгэж байгаад нас барсны дараагаар нь тус улсын архив руу татагдсан гэдэг. Ингээд Монгол Улсын түүхэн баримт орчин цагтай золгож, хадгалагдаж ирсэн байна" гэв.

Уг бүтээлийг эмхэтгэн хэвлүүлэхэд Варшавын Их сургуулийн Агата Барея-Стажиньск, Ежи Тулисов, Эва Дзиужиньска залуу судлаачид оролцож хамтран ажилласан байна.

Энэхүү хүн амын данс материал нь 1915-1916 онд Халхын Сайн ноён хан, Засагт хан, Түшээт хан, Сэцэн хан аймгийн 40 гаруй хошуудын нутагт ажиллаж тухайн хошууны хүн амыг түүвэрлэн бүртгэж, эдийн засгийн хэрэглээг нарийвчлан судалж, хошууны ноёдын тухай дэлгэрэнгүй орос монгол хэлээр тайлан болгож бичсэн бөгөөд хошууны нүүдэл, сүм хийд, түүх соёлын дурсгалыг нарийвчлан судалсан үнэ цэнэтэй баримт юм. Тус баримтыг өнөөг хүртэл судалгааны эргэлтэд оруулж ашигласан судлаач Монгол улсад байхгүй аж.

Энэ жил Монгол-Польш улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ойн түүхэн цаг үед ном болон хэвлэгдэн гарч буйгаараа онцлогтой.

Гэрэл зургийг О.Болорсувд