Хамтарсан Засгийн газар уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг түшиглэн Зэсийн баяжмал хайлуулах боловсруулах үйлдвэрийг 2028 онд ашиглалтад оруулах амлалт өгсөн.

Хэдхэн хоногийн өмнө Хойд бүсийн зөвлөлийн хурал болоход Аж үйлдвэр эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан “Монгол Улс бол зэсийн орон. Бид зэсийн баяжмалыг олон жил экспортод гаргалаа. Одоо аж үйлдвэрийн бодлогыг хэрэгжүүлж нэмүү өртөг, ажлын байр бий болгон, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх цаг нь болсон.

Зэс боловсруулах цогцолбор байгуулснаар Эрдэнэтээс гарч байгаа 600 мянган тонн 22-23 хувийн агуулгатай зэсийг хайлуулж эцсийн буюу катодын зэс үйлдвэрлэх юм.

Үйлдвэрийг дагаж дагуул компаниуд бий болно. Өөрөөр хэлбэл, гаргаж ирсэн катодын зэсээр усны хоолой, зэс утас, зэсэн бүтээгдэхүүн,  гоёл чимэглэл, зэсийн нунтаг хүртэл хийж нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.

Зэс олборлож баяжмал болгох баяжмалаас катодын зэс гаргах явц нь эдийн засгийн агуулгаараа ач холбогдол багатай. Харин катодын зэсээс бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд эдийн засгийн үр өгөөж 6-7 дахин нэмэгдэнэ. Зэс хайлуулах үйл ажиллагааны үед хүхрийн исэл ялгарна. Энэ ислийг фосфорит, фосфаттай нэгтгэж фосфоритын бордоог гаргах боломж бий. Хөдөө аж ахуйн салбарт нэн тэргүүнд тулгамдаад буй бүтээгдэхүүн бол энэ юм. 1.1 тэрбум орчим ам. долларын өртөгтэй гадаадын хөрөнгө оруулалтаар бүтэх цогцолборын ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан. Тендер зарлахын өмнөх шатанд явж байна” гэх мэдээллийг өгсөн юм.

Гэвч хөрөнгө оруулагчийнхаа биед нь халддаг иргэдтэй, төрийн бодлого нь сар, сараар өөрчлөгдөж хувирч байдаг Монгол Улсад хэн тоож ирж, төслийг санхүүжүүлэх вэ гэдэг асуудал толгойны өвчин болж хувираад байна.

Учир нь өнгөрсөн сард ураны төслийг эсэргүүцэгчид “Бдарах энержи”-гийн захирлын биед халдаж, дэлхий дахинд шившгээ хутгасан. Ийм том дуулиан дэлхий даяар цацагдсан үед Монгол Улсын Засгийн газар зэс хайлуулах цогцолборыг барьж байгуулах хөрөнгө оруулагчийг гадаад улсаас хайна гэдэг нүүрээ л ширлэсэн хэрэг юм.

Ядаж байхад өнгөрсөн хугацаанд төрийн томчууд нь оролцоод гадаадын хөрөнгө оруулагч нарын хөрөнгийг дээрэмдсэн хэргүүдээс шийдэгдсэн нь хэд билээ.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын асуудлыг хэлэлцдэг газарт 100 гаруй гомдол ирснээс 75 хувь нь өнөөг хүртэл шийдэгдээгүй байгаа тухай эдийн засагч Д.Жаргалсайхан мэдэгдсэн нь бий.

Дээр нь парламент дахь 126 гишүүн дотор босоо С.Ганбаатараас эхлээд гадаадын хөрөнгө оруулалтад харшилтай, эго ихтэй попууд олон бий.  Тиймээс 40 орчим жилийн нүүр үзэж буй зэс хайлуулах боловсруулах үйлдвэрийг барьж байгуулах төсөлд хөрөнгө оруулагч олдох уу гэдэг нь Монгол Улсын хувьд энэ жилийн хамгийн чухал анхаарах асуудал болж хувираад байна.

Зэс хайлуулах боловсруулах үйлдвэрийг барьж байгуулах амбиц хамтарсан Засгийн газрын төлөвлөгөөнд анх багтаж орж ирсэн зүйл биш. Орос, Монголын хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэр анх ашиглалтад орсон үеэс яригдаж, судалгаа эхэлсэн байдаг. Гол нь энэ урт хугацаанд гацсан асуудал нь зэсийн баяжмалыг боловсруулах шатанд ялгарах хүхрийн хүчлээ хэрхэх вэ гэдэг технологийн шийдлийг олж чадахгүй байсантай холбогддог.

“Эрдэнэт” үйлдвэрийн инженерүүд өнгөрсөн хугацаанд зогсолтгүй эрэл хайгуулж хийж, гадаадын эрдэмтэн судлаачидтай хамтран ажилласнаар  гарцыг олсон. Ингэснээр төсөл ажил хэрэг болоход нэг алхмаар урагшилсан байна.

Гэвч боловсруулах үйлдвэрийг барьж байгуулахад шаардлагатай санхүүжилт дээр гацсан. Уг нь Монгол Улс стратегийн ордуудаасаа татвар, хураамжаар дамжуулаад овоо хэдэн тэрбумыг жил бүр олдог ч түүнийгээ ард түмэндээ тараагаад өгчихдөг. Ард иргэддээ тараахгүй болохоор төрд эзэн суусан хэд нь хуваагаад хулгайлчихдаг. Арчаатай төртэй байсан бол зэс хайлуулах боловсруулах үйлдвэрийг “Эрдэнэт” үйлдвэрээс улсад тушааж байгаа татвараар нь л бараг босгочих бүрэн боломж бий. Жишээ татвал, тус үйлдвэр 2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар улс, орон нутгийн төсөвт 965 тэрбум төгрөгийн татвар бүрдүүлж, Монголбанкинд 661 мянган ам.доллар тушааж байв.

Гэвч татварыг нь төсөвт төвлөрүүлж авахаа л урьтал болгож буй.

Иймээс хамтарсан Засгийн газар эл төслийг хэрэгжүүлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт татаж, төслийг хөдөлгөх зорилт тавьсан. Хэрэгжих эсэх нь хөрөнгө оруулагч нар хандах эсэхээс хамаарах болж байна.

Зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулагдсанаар 60-80 тонн зэсийг бүрэн боловсруулж, нийтдээ 853 ажлын байр шинээр бий болно. Машин үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн кластер байгуулах  Монгол Улсын анхны автомашины цогцолбор үйлдвэрийг ч барихаар төлөвлөсөн юм.

Г.ХОРОЛ