Эдийн засагч, эрх зүйч, доктор Б.Лхагважавтай Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Монголын төр эхлээд том хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг булаасан. Одоо жижиг, дунд бизнесменүүдийг онилсон байна. Монголын ардчилал, чөлөөт зах зээл өдрөөс өдөрт хумигдаж байна. Монгол яг хаашаа яваад байна вэ?

-Яг сүүлийн хэд хоногт юу харагдаж байна вэ гэвэл, өнгөрсөн хоёрдугаар сараас хойш нийгэм рүү янз бүрийн шоу болох зүйлийг цацаж байгаа. Түүн дээрээ бүх хэвлэл мэдээллийн анхаарлыг төвлөрүүлж, ардуур нь макро эдийн засагт болж байгаа том өөрчлөлтүүдээс өөрсдөө зугтаж байна. Тэдэнд хэлэх бодлого, шийдвэр алга. Тийм учраас зугтаад байгаа юм. Төв талбай дээр юу болж байгааг харахаар нөгөө энтертаймент шоу үргэлжлээд байгаа биз. Энэ чинь манай шоучин Ерөнхий сайдын амь аргацаасан аргууд. Яг өнөөдрийн тухайд ноолуурын ханш уначихсан байна. Нүүрсний үнэ ч буурчихсан байгаа. Алтны үнээр нүүрсийг нөхөж чадахгүй шүү дээ. Дээрээс нь гайгүй хэдэн бизнесүүдээ бүгдийг нь барьцаалчихсан. Том, жижиг, хүний, өөрийн гэлтгүй бүгдийг нь төрөөр айлгадаг. Ихэнх ААН-үүд төрийн өмчтэй бизнесээрээ холбогдчихсон байдаг. Үүний цаана 36 тэрбум ам.долларын асуудал яригдаж байгаа. Гэтэл энэ том төсөлд хөрөнгө оруулаад, менежментээ хийгээд холбогдчихсон хүмүүс төрийг аргадаж, аргацааж амьдрахгүй бол өөрсдийнх нь бизнес нурах гээд байгаа юм. Тийм учраас бид нар нэг тийм арчаагүй, диктатурын дэглэмд орсон. Үүний гол дүрд тоглож байгаа хүмүүсээр тойрон хүрээлүүлсэн ийм л нийгэм бүрэлдэн тогтчихоод байна даа.

-Тэгээд яаж өөрчлөх юм бэ, яг юу хийх ёстой вэ? 

-Бизнес хийх орныг бүрдүүлэх ёстой гол байгууллагууд нь үүнд оролцохгүй байгаа учраас яг нөгөө 1990, 1995, 2009, 2013 оны дөрвөн том хямрал шиг хаяад зугтдаг тийм л үйл явдал болж байна. Энэ үед нь макро түвшиндээ өөрчлөлт хийх гэж байна гээд бүр дордуулдаг тал бий. Шууд мөнгө хэвлээд эхэлдэг. Жишээ нь 2013 онд 2.7 их наяд төгрөг хэвлэсэн. Мөнгө хэвлэснээс зургаан сарын дараа мөнгөний ханш унадаг. Үүнээс яаж гарах вэ гэдэг чинь эдгээр эрхийг нь өгчихсөн байгууллагуудын ажил шүү дээ. Хоёрдугаарт, энэ унаж байгаа долларыг юунд нь хайрлаад байгаа юм бэ. Одоо болж байгаа тарифын дайныг харсан ч тэр. Би энийг Трампийн шок гэж нэрлээд байгаа. Энэ шок ойрын хэдэн сардаа хэлбэлзэнэ. Одоо шокийн дараагийн давлагаанууд орж ирж байгаа.

Энэ нь буцаад дэлхий даяр хөрөнгийн биржийг аль аль талд дээшээ, доошоо савлуулж байгаа. Хөрөнгө оруулалт талаасаа, эдийн засаг талдаа асар том цунами үүсчхээд байна л даа. Үүнийг мэдрэхгүй суугаад байгаа Ерөнхий сайдтай байна гэхээр л гайхаад байгаа юм.

Яагаад гэвэл би өдөр болгон бусад бизнес эрхлэгчидтэй адилхан доллар авах гээд очиход ханш нь 10-20 төгрөгөөр нэмэгдчихсэн байна гэхээр хүнд асуудал байхгүй юу. Эсрэгээрээ уг нь унаж байх ёстой зүйл шүү дээ. Иймэрхүү л үйл явц харагдаад байна.

-Тарифын дайны дараагийн давлагаанууд орж ирж байна гэлээ. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөө үзүүлэх бол? 

-Дэлхийн эдийн засагт ийм том цунами болж байхад Монгол Улсад эрх барьж байгаа төрийн өндөр албан тушаалтнууд, Ерөнхий сайд, Монголбанк, Гадаад харилцааны яам таг дуугүй байсан. Чив чимээгүй байж байгаад яг гол бизнес эрхэлж байгаа баялаг бүтээж байгаа ААН-үүдээ энэ гал руу өрдчихсөн гэж хэлж болно. Ганцхан долларыг аваад үзье л дээ. Зөвхөн Монгол Улсад өдөр бүр долларын ханш 30-40 төгрөгөөр өсөөд байгаа. Гэтэл дэлхий даяараа сүүлийн долоо хоногт долларын ханш зургаан хувь уналаа. Энэ жишгээр Монгол Улсад ч гэсэн өдийд 200 орчим төгрөгөөр хямдарсан байх ёстой байхгүй юу. Гэтэл гажиг үзэгдэл ганцхан манайд давтагдаж байна. Цагаан сараас хойш ханш дөрвөн хувь өссөн байгаа.

Нөгөө л үеийн үед болдог эдийн засгийн хямрал нүүрлээд ирэхээр "Наймар шарга"-ын хэдэн ченжээ түмний өмнө нүддэг, буруутгадаг байдлаа давтаж байна. Яг нарийндаа бол энэ Засгийн газар, Монголбанк, Гадаад харилцааны яамны асуудал.

-Валютын нөөц хангалттай гэж Монголбанкнаас мэдээлсэн. Гэтэл долларын ханш өдрөөс өдөрт чангарсаар байгааг юу гэж тайлбарлах вэ?

-Нөөц хангалттай байгаа юм бол яагаад өдөртөө 12 мянган ам.доллар гаргаж байгаа юм. Хоёрдугаарт, хавар цагт бүх бизнесүүдийн идэвхжилт эхэлдэг үе таарсан байгаа. Бид энэ үед таван их наяд төгрөгөө хэрэглэх ёстой байхгүй юу. Дэлхий дахинд унаж байгаа долларыг Монгол Улс дотроо өсгөж байна. Цагаан сараас хойш ханш дөрвөн хувь өссөн байгаа. Гэтэл бусад улсад зургаан хувь буурсан гэж ярьсан шүү дээ. Үүний бүх зөрүүг өнөөдөр Монгол Улсад бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс л төлж байна. Төр өнөөдөр ААН-үүдийн орлогыг ч булааж байна, таны халаас руу ч орж байна. Төгрөг үнэгүйднэ гэдэг таны халаасанд байгаа мөнгө тэр хэмжээгээр уначихсан байна гэсэн үг. Нэг сая төгрөг аравхан хоногийн дотор 900 мянган төгрөг болж ханш уналаа.

Өнөөдрийн эрх барьж байгаа албан тушаалтнуудад эдийн засаг, санхүү, ялангуяа хямралтай үеийн эдийн засгийн хөдөлгөөний талаар огт мэдлэггүй хүмүүс гэдгийг онцгойлон хэлье.

Ерөхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд альд нь ч  эдийн засгийн мэдлэг байхгүй. Тийм учраас доор нь байгаа Сангийн яам, Эдийн засаг, хөгжлийн яам ойрын 60 жилийн АНУ-ын хөдөлгөөнийг харж байгаад хөдөлгөөн хийгээрэй. Хоёрдугаарт, АНУ-ын хөдөлгөөн ч гэсэн макро түвшинд түр зуурын асар их тоглолтууд хийж байгаа. Тэгэхээр жижиг хувьцаа юм уу энэ талаар мэдээллийг авсан хүмүүсийн маш том ашигтай бизнесүүд цаана нь давхар эргэлдээд явж байна. Тэгэхээр бид нар энэ савлагаанаас жижигхэн улс, жижигхэн зах зээл гэдэг утгаараа аль болох макро хөдөлгөөнд өртөхгүйгээр эвтэйхэн гарах л асуудал байгаа байхгүй юу. Гэхдээ энэ савлагааны яг эсрэг үйлдэл дотоодын зах зээл дээр хийгдээд байгаа нь өөрөө асуудал юм. Долларыг чангаруулж, төгрөгийн ханшаа өөрсдөө унагаад, төрийн бүтцээ өргөтгөөд байна шүү дээ.

-Төр зардал талдаа хэмнэлт хийж чадсан уу? Эдийн засгийн хямралаас гарахын тулд юу хийх ёстой юм бол?

-Өнгөрсөн оны есдүгээр сард төсвийн тодотгол хийсэн. Тухайн үед гурван их наядын орлого илүү гарчихлаа гээд төсвөө нэмж тодотгосон. Уг нь бидний үгэнд орсон бол тодотгол хийх шаардлагагүй наад мөнгөө хадгал гэдэг байр суурийг илэрхийлж байсан. Үндсэндээ ойрын зургаан сарын хугацаанд засгийн газар таван их наяд төгрөгийн хэмнэлт хийх бололцоо байсан.

Одоо бол төр өөрөө маш хурдан цомхотгол хийх хэрэгтэй. 40 мянга гаруй даргаа хал, гааль дээр байгаа өчнөөн зуун байцаагчаа хал тэгж байж хэмнэлт ярина. Төр өөрөө данхайчихсан байна. Өнөөдөр 260 мянган хүн ажиллаж байгаа төрийг тэжээх нь бизнес эрхлэгчдийн хамгийн том зовлон. Тийм учраас хөдөлмөрийн зах зээл рүү наад хүмүүсээ өг өө, эдгээр хүмүүс хөдөлмөрийн зах зээл рүү гарах ёстой байхгүй юу. Хоёрдугаарт төр өөрөө хэмнэлтийн горимдоо маш хурдан орох ёстой. Өнөөдөр нүүрсний ханш  арай ч 2015 он шиг тав дахин уналтад орохгүй байх. Гэхдээ гурав дахин уналт бол явагдана. Тэгэхээр үүнээс урьтаад төр өөрөө маш хурдан зардлаа танах хэрэгтэй. Төр урьдчилж арга хэмжээнүүдээ ав. Яг нарийндаа Америкт болж байгаа тоглолт бол буцаад үйлдвэрлэлийг Америктаа төвлөрүүлэх гэсэн бодлого. Долларын ханш уналтын цаана дандаа тоглолт явж байдаг. 1990 оны үед долларын ханшаа унагаж байгаад Япон улсаас машины зах зээлээ булааж авч байсан түүх байдаг. Яагаад гэвэл долларын ханш унах тусам Америкаас гарч байгаа экспортын хэмжээ нэмэгддэг. Хэрэглэж байгаа доллар нь өөрөө уначихсан учраас. Энэ тохиолдол нөгөө улсууд нь хохирдог байхгүй юу. Яг үүн шиг тоглолтыг дахиж хийх гэж үзэж байна. 1972 онд нефтийн том дайн болж байсан. Тэр үед Саудын араб улстай энэ янзаар тоглосон. Монгол Улс бараг мэдээгүй өнгөрсөн байх. Тэгэхээр энэ гучин жилийн зайтай хийдэг тоглолтоо макро түвшинд АНУ дахин хийж эхэлж байна. Тэгэхээр гадаад худалдаа хариуцаж байгаа, яаманд ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүд ядаж сүүлийн 60 жилээр гол гол циклүүдийг ажиглаж, хөдөлгөөнийг нь харж байж эрх баригч нартаа зөвлөгөө өгөөчээ гэдгийг хэлмээр байна.