Хүн төрөлхтөн эртнээс л “эрүүл” хийгээд “өвчтэй” гэсэн хоёр туйлын ойлголтоор аливаа хүний бие махбод, сэтгэл зүйг дүгнэж ирсэн. Гэхдээ орчин үеийн сэтгэц судлалын шинжлэх ухаан хөгжихийн хэрээр энэ хандлага хэтэрхий бүдүүлэг, оновчгүй байсан нь илүү тодорхой болжээ. Ялангуяа сэтгэцийн эрүүл мэндийн хүрээнд “цоо эрүүл” гэх ойлголт нь шүүмжлэл дагуулсан, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй дүгнэлт хийхэд хангалтгүй, хэт туйлширсан томьёолол гэдэг нь олон судалгааны үр дүнгээр нотлогдож байна.

Сэтгэцийн эрүүл мэндийг уламжлалт ойлголтоор тайлбарлах үед тухайн хүн аливаа сэтгэцийн эмгэг оношлогдоогүй, амьдралын үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байвал "эрүүл" гэж үздэг байв. Гэвч энэ хандлага өнөөдөр хангалтгүйд тооцогдож буй. Учир нь сэтгэцийн зарим эмгэг нь тодорхой оношлох шалгуурт нийцэхгүйгээр нуугдмал, бага зэргийн хэлбэрээр илэрч болох бөгөөд тухайн хүн өөрөө ч тэр, бусад хүмүүс ч тэр тухайн сэтгэлзүйн байдлыг анзаарахгүй өнгөрөх нь бий.

Жишээлбэл, ажлын өндөр ачаалал, санхүүгийн дарамт, харилцааны зөрчил гэх мэт нөхцөлд бий болох богино хугацааны сэтгэл гутрал, нойргүйдэл, нийгмээс өөрийгөө тусгаарлах байдал нь нэг талаас "эрүүл" мэт боловч нөгөө талаас сэтгэцийн тэнцвэр алдагдаж буй дохио ч байж болно.

2016 онд The Lancet Psychiatry сэтгүүлд нийтлэгдсэн нэгэн томоохон судалгаанд дэлхийн хүн амын 70 гаруй хувь нь амьдралынхаа аль нэг үед сэтгэцийн тодорхой шинж тэмдгийг илүү эсвэл дутуу хэмжээгээр мэдэрдэг болохыг дурдсан байдаг. Эдгээр шинжүүд нь олонх тохиолдолд оношлогдох хэмжээнд хүрэхгүй боловч тухайн хүний өдөр тутмын амьдралд нөлөөлж, амьдралын чанарыг бууруулах хүчин зүйл болдог. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэцийн эмгэгтэй байхгүй ч сэтгэцийн хувьд "цоо эрүүл" гэх дүгнэлтийг шууд гаргах үндэслэл болохгүй.

Түүнчлэн Америкийн сэтгэцийн эмгэг судлалын холбооноос гаргасан DSM-5 нэртэй гарын авлагад сэтгэцийн эмгэгүүдийг нэгэн шулуун шугамын хоёр эсрэг туйл мэт авч үзэхээс илүүтэйгээр, тодорхой төлөв байдлын үргэлжилсэн хэлбэр буюу "цацралт үзэгдэл" (spectrum) гэж үзэх болсон. Энэ нь тухайн хүний сэтгэлзүйн онцлог байдал, нийгмийн орчин, сэтгэл хөдлөлийн тогтвортой байдал, амьдралын туршлага зэргээс хамааран сэтгэцийн байдал нь харьцангуй байж болно гэсэн үг. Ийм үзэл баримтлал нь сэтгэцийн эрүүл мэндийг зөвхөн “байгаа” эсвэл “байхгүй” гэх хоёрын аль нэгт багтаах биш, харин уян хатан, хувьсамтгай ойлголтоор тайлбарлахыг шаарддаг.

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага сэтгэцийн эрүүл мэндийг “өвчингүй байдал” гэж ойлгохгүй. Харин тухайн хүн өөрийн чадамжаа танин мэдэх, өдөр тутмын стрессийг даван туулах, үр бүтээлтэй ажиллаж, нийгэмд үр өгөөжтэй орших боломжтой байхыг сэтгэцийн эрүүл мэндийн шалгуур гэж тодорхойлсон байдаг. Үүнийг уншихад хялбар мэт боловч бодит байдал дээр хүн бүр дээр эдгээр шалгуур бүгд жигд биелдэг гэж хэлэхэд хэцүү. Зарим хүн гаднаа тайван, ажилдаа үнэнч, нийгмийн харилцаанд идэвхтэй ч дотроо туйлын ганцаардмал, өөрийгөө буруутгах, гутранги үзэл давамгайлах байдалтай байж болно. Эсрэгээрээ гаднаас харахад дэггүй, хэт сэтгэл хөөрөлтэй, тогтворгүй мэт хүн дотооддоо зохицуулалт сайтай ч байж болно. Энэ бүхэн нь "эрүүл", "өвчтэй" гэсэн ангиллаас илүүтэйгээр "хувь хүний сэтгэлзүйн хэлбэлзэл" гэж харах хэрэгтэйг илтгэнэ.

Нэмж дурдахад, сэтгэцийн хэвийн ба хэвийн бус байдал нь нийгэм, соёлын үнэлэмжтэй салшгүй холбоотой байдаг.

Жишээ нь, нэг үндэстэнд хэт ганцаардах, нийгмээс өөрийгөө тусгаарлах явдал сөрөг утгаар хүлээн зөвшөөрөгдөж байхад, өөр нэг соёлд бясалгал, ганцаарчилсан амьдрал нь оюуны өсөлт гэж үзэгдэж магадгүй. Энэ нь тухайн сэтгэлзүйн төлөв байдал нь заавал “өвчтэй” гэсэн ангилалд багтахгүй, харин нийгмийн үнэлэмжээр тодорхойлогддог болохыг харуулж буй хэрэг юм.

Тэгэхээр бид сэтгэцийн эрүүл мэндийг шүүн тунгаахдаа зөвхөн онош эсвэл шинж тэмдгээр бус, тухайн хүний дотоод ертөнц, нийгмийн үүрэг оролцоо, сэтгэл хөдлөлийн тэнцвэр зэргийг хамтад нь үнэлэх шаардлагатай юм. Цоо эрүүл гэсэн ойлголт нь илүүтэйгээр үзэл суртал, төгс байдал руу тэмүүлсэн хийсвэр ойлголт байж болох бөгөөд бодит амьдрал дээр хүн бүр бага багаар сэтгэлзүйн хэлбэлзэлтэй, түүнийг даван туулах өөр өөр стратегитай байдаг. Үүнийг ойлгох нь зөвхөн оношлогооны чанараас гадна хүний хүнийг ойлгох, уучлах, дэмжих ухааны үндэс болно.

Номзүй

1. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5).
2. WHO (2022). Mental health: strengthening our response.
3. The Lancet Psychiatry (2016). Prevalence and burden of mental disorders worldwide.
4. Yale University. (2018). The spectrum model of mental health: A dimensional approach to diagnosis.

Биологич Г.Эрдэнэбаяр