Монголд мөнгө хүүлэх ажиллагаа газар авснаар өдрийн зээлийн хоногийн хүү 10 хувь, жилийн хүү 120 хувь болтлоо өссөн бол банк бус санхүүгийн байгууллага/ББСБ/-ын зээлийн хүү сарынх нь 34-50 хувь хүрч чангарчээ.

УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн тайлбараар бол банкууд дэргэдээ банк бус санхүүгийн байгууллага /ББСБ/-тай болсон. ББСБ нь арилжааны банкнаас 20-24 хувийн хүүтэй зээл авч, түүнийгээ 34-50 хувийн хүүтэй хэрэглээний зээл болгон иргэдэд олгож, мөнгө хүүлдэг болсон.

Цаашлаад ББСБ-аас ломбардуудад эх үүсвэр бий болгож өгөх замаар богино хугацаатай зээл олгодог схем ч үүсчээ.

ББСБ болон ломбардуудын олгож байгаа зээлийн хугацаа богино тул иргэдэд хугацаандаа төлөөд байх боломжтой мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Гэтэл хүү өндөр тул цаг хугацаандаа зээлээ төлж чадахгүй асуудалтай тулж санхүүгийн дарамтад орох үзэгдэл газар авсан байна.

2025 он гарснаас хойш Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хороо,  Санхүүгийн зохицуулах хорооноос банк болон ББСБ-ын хэрэглээний зээлд тавигдах өр, орлогын харьцааг чангаруулсанаа зарласан. Ингэснээр арилжааны банкуудаас хэрэглээний зээл олгохдоо өр орлогын харьцаанд 50 хувийн шалгуур тавих болсон бол ББСБ-ууд нь 40:60 шалгуур тавих болсон. Хэдийгээр өр, орлогын харьцаанд тавих шалгуур хатуурсан нь энэ төрлийн зээлд хамрагдах иргэдийн тоо буурахад нөлөөлөх ч зээлийн хүү нь өндөр болох тусам зээлдэгчид ирэх санхүүгийн дарамт нэмэгдсээр байгаа юм.

Иймээс эл асуудал УИХ-ын төвшинд хүртэл өндөр авснаар ирэх долоо хоногоос Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо, арилжааны банкны төлөөллийг оролцуулсан зээлийн хүүг бууруулах боломжийн талаар УИХ-ын даргын төвшинд ярилцахаар болжээ.

Гэвч эдийн засгийн нөхцөл байдал амаргүй болсон нь зээлийн хүүг бууруулахад нөлөөлж чадах уу гэдэг асуултыг тавихад хүргэж буй. Учир нь, дэлхий дахинд өрнөсөн тарифын дайнаас үүдэлтэйгээр Монгол Улсын экспортын орлогын дийлэнх хувийг бүрдүүлж ирсэн нүүрсний үнэ унасаар байгаа нь төсвийн орлогод нөлөөлж эхэлсэн. Дээр нь валютын ханш өсч, төгрөгийг үнэгүйдүүлэн, инфляцийг нэмэгдүүлсээр байгаа юм.

Монголбанк инфляцийг тогтворжуулах, тарифын дайнаас үүдэлтэй  эрсдлийг бууруулах зорилгоор өнгөрсөн гуравдугаар сард бодлогын хүүг 2 хувиар өсгөж 12 хувьд хүргэсэн. Энэ нь арилжааны банкуудаас гарах зээлийн хүүнд нөлөөлж, хүү буурах бус нэмэгдэх суурь шалтгаан болж буй.

Иймээс зээлийн хүүг бууруулах асуудалд болгоомжтой хандах ёстойг банкны салбарынхан анхааруулж байгаа. Гэвч банк санхүүгийн салбараас ийм агуулгатай анхааруулгыг өнгөрсөн хугацаанд тогтмол өгч ирсэн ч эцэст нь өөрсдөдөө л хожоо гаргаж, ашиг орлогоо өсгөсөн гэдэг шүүмжлэл ч дагаж байна.

Үнэндээ ч системийн нөлөө бүхий арилжааны зургаан банкны хувьд 2024 оны цэвэр ашиг нь 1.7 их наяд төгрөгт хүрсэн.

Санхүүгийн зохицуулах хороо/СЗХ/-ноос гаргасан 2024 оны IV улирлын санхүүгийн салбарын тойм мэдээгээр ББСБ нь 2023 онд 4.5 сая харилцагчтай байсан бол 2024 онд 5.3 сая болсон нь зээлдэгчийн тоо 800 мянгаар өссөнийг харуулж буй.

Мөн ББСБ-уудын нийт активын хэмжээ өмнөх оноос 52.5 хувиар өсөж, банкны салбарын 10 хувьтай тэнцэх болсон. Харин хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээ банкны салбарын 103.7 хувьтай  тэнцэж байгаа нь өмнөх онтой харьцуулахад 13.5 пунктээр өсчээ.

Түүнчлэн ББСБ-уудын нийт орлогын хэмжээ 57.1 хувиар буюу 664.4 тэрбум төгрөгөөр, нийт зардлын хэмжээ 54.5 хувиар буюу 398.6 тэрбум төгрөгөөр, цэвэр ашгийн хэмжээ 61.5 хувиар буюу 265.8 тэрбум төгрөгөөр өссөн үзүүлэлттэй байна.

ББСБ-аас олгож байсан зээлийн хүү 2024 онд сарынх нь хүү 3.5 хувь байсан бол өнөөдөр 4 хувь болж өсөөд байна.

Уг нь ББСБ, ломбардуудын зээлийн хүүгийн дээд хязгаарт СЗХ хяналт тавих хуулийн зохицуулалттай.  Гэвч ББСБ-ууд өндөр өртгөөр эх үүсвэр босгодог нь эргээд зээлийн хүүнд нөлөөлж байна гэдэг асуудлыг хөндөж буй. Гэвч банкуудаас дутахгүй ашиг унаган ажиллаж байгаа салбараар ББСБ-ынхан жагсах болсон. СЗХ-ноос зөвшөөрөл аван үйл ажиллагаа эрхэлдэг ББСБ 573 байна. Хүн амын тоотой харьцуулахад хэтийдсэн харагдах ч мөнгө хүүлэх зорилгоор ийн олноороо үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

ХОНОГИЙН 10 ХУВИЙН ХҮҮТЭЙ ЗЭЭЛ ӨГЧ, МӨНГӨ ХҮҮЛЖ БАЙНА

Хоногийн зээлийг хамгийн ихээр авч ашигладаг идэвхтэй харилцагч нь зах, худалдааны төвүүдэд наймаа эрхэлдэг иргэд аж. Хоногийн 500 мянган төгрөгийн зээл авсан бол түүнийгээ 550 мянган төгрөг болгож өсгөж өгнө.  Ийм зээлийг гол төлөв өдрийнхөө хоолыг залгуулах зорилготой наймаачид авдаг байна. Зарим өдөр өдрийн зээлээ төлж чадах ч зарим өдөр чадахгүй. Улмаар зээлээ төлж чадахгүй хоног алдах тусам хүү нь өссөөр дааж давшгүй болж, хашаа байшингаа мөнгө хүүлэгч нарт өгсөн тохиолдол ч олон гарчээ.

Өдрийн зээлийн хүүнд дээд хязгаар тавьж, зохицуулалттай болгох ёстой гэх асуудал сүүлийн 10 гаруй жилийн туршид хууль тогтоох дээд байгууллагын төвшинд яригдсаар төв банкинд тулж очсон ч өнөөдрийг хүртэл зохицуулалтгүй явж байгаа юм.

Төв банк өнгөрсөн жил энэхүү зээлтэй холбоотой асуудлаар судалгаа хийсэн бөгөөд Ерөнхийлөгчийн төвшинд Санхүүгийн хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай хуулийн төсөл боловсруулагдаж эхэлснээр ажлын хэсэгт багтаж ажиллаж байгаа аж. УИХ-д хуулийн төсөл өргөн мэдүүлэгдэж, батлагдсан цагт өдрийн зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг холбогдох байгууллага тогтоох гэхчлэн тодорхой зохицуулалттай болох юм.

Гэвч УИХ-д төлөөллөө шургуулсан мөнгө хүүлэгч нарын хувьд эдгээр асуудлыг дэмжиж, зээлийн хүүг бууруулахад дэм болох хууль эрх зүйн зохицуулалтыг батлах уу гэдэгт одоогоор хариулт өгөхөд эрт байгаа юм.

Эхлэл болгож, УИХ-аар Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн тогтоолын төслүүдийг хэлэлцэх эсэхийг нь дэмжсэн.

Энэхүү хуулийн төсөл УИХ-аар батлагдсан нөхцөлд арилжааны банкууд болон ББСБ-аас олгох зээлийн хүү буурах боломжтой гэж хуулийн төслийг санаачилсан УИХ-ын гишүүн Э.Батшугар мэдэгдсэн.

Учир нь, зээлдэгчийн зээлжих чадварыг нэгдсэн онооны аргачлалаар тодорхойлдог болсноор банкуудын хувьд зээлийнх нь эрсдлийг бууруулна.

Олон улсын жишгээр 2004-2019 оны хооронд зээлдэгчийн оноонд суурилсан санхүүгийн үйлчилгээ нэвтрүүлсэн улс орнуудад зээлийн хүү нь 3.2-3.4 хувиар буурсан байна.

Вьетнам улс энэхүү системд шилжсэнээр зээлийн дундаж хүү нь 18 хувь байсан бол 14 хувь руу орсон.

Банкуудын зээлийн хүүгийн бүтцэд дүн шинжилгээ хийхэд 63 хувийг эх үүсвэрийн зардал/хадгаламжийн хүү эзэлдэг/ 15 хувь нь эрсдлийн зардал, 12 хувь нь банкны үйл ажиллагааны дотоод зардал бүрдүүлдэг. Зээлдэгчийн зээлжих зэрэглэлийг нэгдсэн онооны аргачлалаар тодорхойлсноор эрсдлийн зардал болон банкны үйл ажиллагааны дотоод зардлаас хэмнэлт хийх бололцоотой болно. Зээлдэгч бүр онооны системтэй болсноор банкуудын хувьд эрсдлээ тодорхойлох гэж цаг алдах шаардлагагүй, мөн найдваргүй зээлдэгч гэдэг нь тодорхой харагдах тул зээл олгож, өөрсөддөө эрсдэл үүсгэхгүй. Банкууд өнгөрсөн хугацаанд зээлдэгчийнхээ эрсдлийг тодорхойлж чадахгүйгээс зээлдээ өндөр хүү тавьдаг. Энэ нь зээлээ төлж чадахгүй байгаа муу зээлдэгчийн эрсдлийг цаг хугацаандаа зээлээ төлдөг найдвар зээлдэгчийн өндөр хүүгээр нөхөж ирсэнтэй холбоотой аж.

Мөн банкуудын урсгал зардлыг ч бууруулж болно. Зээл хүссэн иргэн хэр найдвартай вэ гэдгийг судалж 14 хоног зарцуулдаг. Онооны системтэй болчихоор зээл судалдаг олон эдийн засагч нар шаардлагагүй болно. Энэ нь зардлыг бууруулж өгнө. Түүнчлэн зээлийг өдөрт нь олгодог болох зэрэг давуу талыг үүсгэх аж. Энэ нь ББСБ-уудад мөн адил нөлөөлөх юм байна.

Г.ХОРОЛ