Хүний эрхийн үндэсний комиссоос өнөөдөр /2025.04.03/ "Сонгох, сонгогдох эрх: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгууль" сэдвээр мэдээлэл өгч байна. 

ХЭҮК-оос Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийг УИХ-д хүргүүлсэн. Нийт зургаан сэдвийг агуулсан. Үүнд:

1. Сонгох, сонгогдох эрх: 2024 оны сонгууль
2. Хүний эрхийг хамгаалагч, өмгөөлөгч сэтгүүлчдийн өнөөгийн байдал
3. Хүний эрх ба цахим технологи
4. Цахим технологи ашиглан үйлдэгдэж буй жендэрт суурилсан хүчирхийлэл
5. Эрүүгийн хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үеэрх хохирогч хүүхдийн эрхийн асуудал
6. Шударгаар шүүлгэх эрхийн асуудал гэсэннийт 6 бүлэгт, 44 саналыг боловсруулж УИХ-д хүргүүлсэн гэлээ.

ХЭҮК-ын дарга Д.СҮНЖИД:

-Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийн нэгдүгээр бүлэг болох "Сонгох, сонгогдох эрх: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн үйл ажиллагаа" сэдвийн хүрээнд мэдээлэл өгье. 2024 онд УИХ-ын болон аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгуулийг зохион байгуулж өнгөрлөө. Энэ сонгуулийн үйл явцыг олон улсын дөрвөн зарчмын хүрээнд ажиглалт хийж, сонгуулийн үндсэн баримтлах зарчим гэж Үндсэн хуульд заасан зарчмуудын хүрээд хяналт тавилаа. Сонгуулийн ерөнхий хороо, бусад оролцогч байгууллагуудын зүгээс энэхүү үйл ажиллагаанд мониторонг хийсэн. ХЭҮК-оос олон улсын дөрвөн зарчим, мөн гомдол мэдээллийг шийдвэрлэсэн байдалд дүгнэлт хийж танилцуулсан.

Улсын Их хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийн үеэр хүний эрхтэй холбоотой гарсан асуудал болон зөвлөмжийг бид УИХ-д хүргүүлсэн. Өнгөрсөн жилийн тухайд Монгол Улс холимог тогтолцоогоор хоёр дахь удаагаа парламентаа бүрдүүлсэн бөгөөд анх удаа 126 гишүүнтэй болсон. Өнгөрсөн жилийн сонгуулийн тухайд хамгийн олон нам, эвсэл, нэр дэвшигч бүртгүүлсэн сонгууль болсон гэдгээр онцлог.

УИХ дээр 1341 нэр дэвшигч, орон нутагт 17278 нэр дэвшигч бүртгүүлсэн сонгууль болж өнгөрчээ. Сонгуулийн үйл явцыг олон улсын дөрвөн зарчмын хүрээнд тус бүрд нь дүгнээд үзвэл бид хэдийгээр олон улсын байгууллагаас өгсөн сонгуулийн зөвлөмжүүдийг тухай бүр хэрэгжүүлж байгаа, хууль тогтоомжийг сайжруулж байгаа, тэгш эрхийн гарааг буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, эмэгтэйчүүдийн сонгох, сонгогдох эрхийг дэмжиж, хүртээмжтэй байдлыг байнга тэнцвэртэй байлгахыг хичээж байгаа ч анхаарах асуудлууд байгаа. Нэгдүгээрт, бүх нийтээр байх зарчим. ХЭҮК-оос өмнө нь мөн энэ зарчим дээр зөвлөмжийг өгч байсан. Ямар хүмүүсийн бүх нийтээр сонгуульд хамрагдах эрх хангагдахгүй байна вэ? гэдэг дээр. Үүнд, эхний ээлжид бид гадаадад байгаа хүмүүсийн эрхийн асуудлыг ярина. Хэдийгээр 2024 оны УИХ-ын сонгуульд ахиц гарч гадаадад байгаа хүмүүсийн саналыг авсан. Гэвч бүгд оролцож чадаагүй. 100 мянган монгол иргэн гадаадад байгаа гэх статистик байдаг ч үүнээс насанд хүрсэн нь хэд вэ гэдэг нарийвчилсан тоо гараагүй байна. Гадаад дахь 9000 монгол иргэн сонгуульд санал өгнө гэснээс 7000 гаруй нь өгсөн байна. Товчоор бол гадаадад байгаа 10 хүн тутмын нэг нь сонгуульд оролцсон. Гэхдээ бүх нийтээр хамруулах гэдэг нь хэрэгжиж чадаагүй ч гадаад улс оронд байгаа монголчууд ямартай ч сонгуульдаа идэвхтэй ороцлсон.

Мөн дараагийн тэгш хамруулах бүлэг бол 111 мянга гаруй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн.

Насанд хүрсэн иргэдийн тоог мөн тусад нь ялгаж харах ёстой. Хүртээмжтэй байдал, мэдээлэл сурталчилгаа авах боломжоос шалтгаалж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн сонгох, сонгодох эрхтэй холбоотой асуудал бүрэн хангагдахгүй байна. Гурав дахь бүлэг бол оюутан суралцагчид. Өөрийн иргэний харьяалалд байнга оршин суудаг газраасаа санал авах өдөр өөр газар байгаа тохиолдолд саналаа өгч чадахгүй байх явдал. Мөн сонгуулийн өдөр хэсгийн хороодод ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчид, ээлжийн ажилтай хүмүүс гэхчлэн сонгох эрх нь зөрчигдөж байгаа тохиолдлын зөрчил арилаагүй байна.

Тэгш эрхийн зарчмын дагуу тойргийн төлөөлөгчийн сонгогчийн тоог эргэн харах ёстой. Жишээ нь 13 тойрог бүрийн сонгогчийн тоо харилцан адилгүй байгаа тул жигд байлгах шаардлагатай.

Мөн чөлөөтэй байх эрхийн зарчим буюу сонгогч өөрөө хэнд, ямар намд өгөх нь чөлөөтэй байх атал мандатын тоо дутуу бол хүчингүйд тооцсон саналын тооноос хамаарч чөлөөтэй сонгох эрх зөрчигдөж байна. Сонгууль өгөх үеийн зай талбай, бүхээг, туслах хэрэгслийн стандарт хэрэгжилтэд анхаарал тавих ч шаардлагатай. Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа 14-17 хоног байх нь сонгогчдын бүрэн гүйцэд мэдээлэл авах эрхэд нөлөөлж байна. Сонгуулийн зардлыг анх удаа дээд хэмжээг нь зааж өгсөн нь сайн талтай ч ердийн дундаж иргэдийн хувьд өрсөлдөх боломжийг олгож байна уу гэдгийг дүгнэх ёстой. Тиймээс ер нь цаашдаа сонгуулийн зардлыг бууруулах ёстой. Гарсан зөрчлүүдийн араас заавал хариуцлага тооцох ёстой, одоо ч шалгаж байгаа хэргүүд байна. 2000 гаруй маргааны гомдол ирүүлснийг нийт есөн байгууллагаас шийдвэрлэдгээс 92 хувь нь Цагдаагийн байгууллага хянан шийдвэрлэсэн.