УИХ-ын чуулганы үдээс хойших хуралдаан эхэлж, УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатар нарын санаачлан мэдүүлсэн Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн тогтоолын төсөл /хэлэлцэх эсэх/-ийг хэлэлцэж байна. 

Шинээр бүрдсэн 126 гишүүнтэй парламент нь стратеги төлөвлөгөөний 1 дэх зорилгод хүн төвт, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдсэн үзэл санааг төгөлдөржүүлэхээр заасан бөгөөд хууль тогтоомж болон хууль тогтоомжийн төслийг боловсруулах, төлөвлөх, өргөн мэдүүлэх, хэлэлцэх, батлах, хууль тогтоомжийн биелэлтэд хяналт тавих, тайлагнах бүх үе шатанд хүн төвт үзэл санаанд суурилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалсан байх зарчим, шаардлагыг тэргүүн эрэмбэд тавих зорилтыг дэвшүүлсэн. Энэхүү зорилтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх үндэс суурь нь хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийг санаачлан боловсруулах, хууль тогтоомжийн төсөлд тавигдах шаардлагыг тодорхойлох, олон нийтийн оролцоог хангах, УИХ-д өргөн мэдүүлэх, батлагдсан хууль тогтоомжийг нийтлэх, сурталчлах, түүний хэрэгжилтийн үр дагаврыг үнэлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулж буй Хууль тогтоомжийн тухай хуульд шаардлагатай нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулах юм хэмээгээд тус хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон Хууль баталсантай холбогдуулан авах арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулсан юм байна. 

УИХ-ын чуулганы үдээс өмнөх хуралдаанаар АТГ-ын дарга З.Дашдавааг улираан томилох асуудлыг хэлэлцэж, Ерөнхий сайд болон З.Дашдаваа нар гишүүдийн асуултад хариулт өглөө.

Улмаар З.Дашдавааг улираан томилох санал хураалт явуулахад, гишүүдийн олонх нь дэмжсэнээр АТГ-ын даргаар З.Дашдавааг улираан томилох Ерөнхий сайдын санал дэмжигдлээ. Тодруулбал, санал хураалтад 112 гишүүн оролцсоноос 89 гишүүн буюу 79.4 хувь нь дэмжсэн юм.

УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийн дэд хорооны дарга С.Эрдэнэболд: Өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 3, 4-нд утааны сонсгол болсон. Анзаарч байхад хүмүүс дулаан цаг ирэнгүүт энэ асуудлыг мартчхаж байгаа юм. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд 1.8 их наяд төгрөгийн зардлыг утааг бууруулахад зарцуулсан байгаа юм. Энд 190 гаруй тэрбум төгрөгийн зөрчил одоогийн байдлаар мэдэгдсэн гэж үзэж буй. Монгол хүний эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг ноцтойгоор зөрчиж байгаа энэ асуудлыг далайцтай шийдэж чадахгүй байгаагийн цаад нууц нь энд мөнгө угаалт явагддаг байж болзошгүй нөхцөл байдал, дээр нь янз бүрийн төсөл хөтөлбөрөөр татвар төлөгчдийн мөнгийг завшдаг байж болзошгүй байгаа юм. Уг асуудалд хэрхэн анхаарч ажиллаж байгаа вэ.

АТГ-ын дарга З.Дашдаваа: Миний хувьд ирэх зургаан жилд хийх ажлын концепц бол хүнтэй тэмцэхээс илүү тогтолцоо руугаа анхааръя гэж бодож байгаа. Өнөөдөр хуулиас давсан журмууд гаргаад хүнд суртал үүсгэдэг. Хуулиас давсан шийдвэрүүд гаргаад төрийн албан тушаалтан аливаа асуудлыг хүндрүүлдэг асуудлыг УИХ, Засгийн газартай хамтарч ажиллана гэж бодож байгаа. Эхний ээлжид журмуудыг цэгцлэх чиглэлд тодорхой ажлууд хийгээд явж байгаа. Олон нийтээс ч шүүмжилж байгаа нэг асуудал нь та нар акулуудтайгаа тэмцэж чадахгүй жижиг загаснуудаа бариад байна гэдэг. Цаашид үйл ажиллагаагаа сайжруулж ажиллана гэж зорьж байна.

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатар:

-Авлигатай тэмцэх асуудалд 2 гол хүчин зүйл байдаг. Нэг нь улс төрийн хүсэл зоригийн асуудал. Нөгөөдөх нь авлигатай тэмцэх байгууллагын удирдлага түүний багийн туршлага түүний ур чадвартай холбоотой байдаг. Улс төрийн хүсэл зоригийн хувьд бол эрх баригчдын хувьд энэ чиглэлээр багагүй зүйлүүдийг хийж хэрэгжүүлж байгааг бас хэлэх хэрэгтэй. Эрүүгийн хууль тогтоомжид тодорхой өөрчлөлт оруулж авлигын гэмт хэрэгт оногдуулах ял шийтгэлийг бол чангатгах ажлыг удаа дараа хийсэн. Энэ өөрчлөлтөөр авлигын хэрэгт торгох ял оногдуулахаа больж зөвхөн хорих ял оногдуулдаг.  Хорих ял нь 5-12 жилийн хугацаатай. Түүнээс гадна улс төрийн нөлөө бүхий этгээдүүд буюу өндөр албан тушаалтнуудад 12-20 жилийн ял буюу хүний амь насыг хөнөөсөнтэй дүйцэхүйц хэмжээний өндөр ял оногдуулах ийм өөрчлөлтүүдийг хийсэн нь хэрэгжээд явж байна. Мөн ял наймаалцах асуудлуудыг байхгүй болгосон. Үүнтэй холбоотой олон өөрчлөлтүүдийг хийгээд явж байгаа. Бусад эрх зүйн олон шинэчлэлүүдийг хийж, энэ хүсэл зоригийг нь хэрэгжүүлээд явж байна. Нэг талаасаа авлигачдад ял шийтгэл оногдуулах нь тодорхой. Түүнээс гадна түүний улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэм хорыг нөхөн төлүүлэх асуудал бол хамгийн чухал.Тухайлбал, 2019 онд бол 11 тэрбум байсан бол өнгөрсөн онд 240 тэрбум байна. Нийтдээ 2,9 тэрбум төгрөгийн гэмт хэргийн улмаас учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлсэн байна. Энэ тоон дотор үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн тохиолдолд эд хөрөнгийг нь одоо хураах ял ч гэсэн ороод явж байгаа гэсэн үг. Нийтийн албан тушаалтан үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжөөд хөрөнгө, орлогоо их хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн, түүнийгээ нотолж чадахгүй бол нотолж чадаагүй тэр хөрөнгө, орлогыг нь хураадаг зохицуулалттай болсон. Энэ зохицуулалтаа сайн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Нуугдмал эд хөрөнгийг олж илрүүлэх түүнийгээ тогтоогоод явах бүрэн боломжтой. Харин сүүлийн үед хөрөнгийг компаничилж хураах тухай хуулийн төслийг ярьдаг, бүүр оруулж ирсэн. Ингэж болохгүй ээ. Хүний үндсэн эрх бол хувийн өмчтэй байх эрх юм. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, хувийн өмчтэй байх үндсэн хүний эрхэд огт халдаж болохгүй. Энэ бол өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажлаас ухарсан, хүний эрхэд халдаж байгаа ноцтой зүйл болно. Компаничилж , хүний нэр зааж, албан тушаал, он зааж одоо болохгүй. Тийм учраас энэ асуудлууд шүүхийн холбогдох ба хуулийн байгууллагаараа тогтоогдож шүүхээр гэм буруу нь тогтоогдож байж энэ түүнийг дагалдаж энэ хөрөнгө хураах асуудал яригддаг зүйл. Түүнээс биш ингэж кампанчилж хийдэг зүйл биш. Хэрвээ ийм жишгээр явбал тодорхой хэсэг нь алга ташна. Аймаг, сумын эмнэлгийн эмч сургуулийн багш нарын хөрөнгийг хураах тухай яриа болно. Ийм гашуун түүх бидэнд бас бий. Тийм учраас хүний хувийн үндсэн эрх рүү халдсан зүйл рүү халдахгүй байх ёстой. Энэ асуудал болгоомжтой хандаж байх ёстой. 

УИХ-ын гишүүн О.Цогтгэрэл: Авлигал Монголын нийгмийн анхаарал татсан бухимдуулсантүвшинд оччихсон гэдгийг өнгөрсөн жилүүдэд нийгмийг хамарсан олон том хэргүүдээс харлаа. Авлига нийгмийн бухимдлыг дээд цэгт нь авчирч байгаа асуудал. Ил болчихсон зүйл дээр учир шалтгаан бас бий. Авлигалын үндэс шалтгаан юу билээ гэдэг маш тодорхой. Авлигалын үндэс шалтгаан төртэй л холбоотой. Төрөөс зүй бус давуу тал олгосонтой л холбоотой. Төрийн албан хаагчидтай ч холбоотой нь тодорхой.Монголын төр том хэмжээнд данхайчихсан ийм тохиолдолд  авлига их л байж таарна.Тэгэхлээр энэ өөрчлөлтийг хаанаас хийх ёстой гэвэл төрийн эрх барих дээд байгууллага нэг гараараа төрийг асар том данхайлгачхаад, нөгөө гараараа нэг хэсэг хүмүүсийг авлигатай тэмц гэдэг  байж болохгүй. Дүр эсгэсэн ардчилал гэдэг шиг дүр эсгэсэн авлигатай тэмцэл үүний цаана явж байгаа. Үнэхээр авлигалыг бууруулъя гэж чин сэтгэлээсээ хандаж байгаа бол төрийн оролцоо, тусгай зөвшөөрлүүдийн оролцоо олон олон зүйлүүдийг багасгаж, бууруулж сайжруулна гэхээсээ урьдаар ерөөсөө л энийг хэрхэн яаж танаж, хасаж, багасгаж бууруулах юм, хэн нэгэн даргаас хэн нэгэн даргын гарын үсгээс хамаардаггүй болгох юм гэдэг асуудал. Энэ асуултад хариулж байж авлигалын тухай асуудал, авлигалын учир шалтгаанд хариулт өгөх ёстой л гэж боддог. УИХ-ын танхимд төрийг томруулна, олон 100 мянган хүн ажиллах ёстой, олон 10 их наяд төгрөгийг зарцуулах ёстой гэдэг шийдвэрүүд гарч байгаа тохиолдолд авлигал буурахгүй.Шударгаар авлигалыг бууруулъя гэж байгаа юм бол учир шалтгаан, хууль зүй, бодлого шийдвэр, төсөв төлөвлөгөө, гарч байгаа үйлдэл, энэ томилгоо гэх мэт олон зүйл дээр анхаарах ёстой. Авлигатай тэмцэх хууль ард түмэнд чанга, албан тушаалтанд сул байна. Ийм тэгш бус асуудалд хандаж байгаад иргэд дургүйцэж байна. Авлигатай тэмцэх тэмцэл дээш зөөлөн, доошоо хатуу байна. Тухайлбал, Увс аймгийн Өлгий, Завхан, Өмнөговь гээд сумдын Засаг дарга нь шоронд орчихсон. Зарим сумдад нь Засаг дарга хийх хүн олдохгүй байна. Хууль ийм ялгамжтай байгаад иргэд дургүйцэж байна.

УИХ-ын чуулганы ээлжит хуралдаан өнөөдөр /2025.04.03/-нд 10:00 цагт эхэллээ. Өнөөдрийн хуралдаанаар:

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны 02 дугаар дүгнэлт /Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэх/

–Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслүүд /Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Цогтбаатар нарын 9 гишүүн 2025.01.23-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–Хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбоотой зарим хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2025.01.24-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төсөл /Засгийн газар 2024.12.27-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–Өмгөөллийн тухай хуулийн зарим заалтыг хүчингүй болсонд тооцох тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Уянгахишиг 2025.03.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–Зөвшөөрлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2025.03.26-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Э.Батшугар 2024.12.25-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

–“Транс-Азийн төмөр замын сүлжээний тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийн нэмэлт, өөрчлөлтийг соёрхон батлах тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2025.03.26-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, зөвшилцөх, хэлэлцүүлэх/-ийг хэлэлцэх юм.

– УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар АТГ-ын даргаар Зандраагийн Дашдавааг улируулан сонгох тухай Ерөнхий сайдын саналыг хэлэлцэж эхэллээ.

АТГ өнгөрсөн хугацааанд Гадаад улсын ижил чиг үүрэг бүхий байгууллага болон олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж, гадаад улсад байгаа гэмт хэрэг үйлдэж олсон хөрөнгө орлогыг битүүмжлэх, хураан авах, хөрөнгө буцаан авах үйл ажиллагааны хүрээнд 2021-2024 онд нийт 13.9 сая ам.долларын үнэ бүхий хулгайлагдсан хөрөнгийг улс орондоо буцаан авчирч, улсын орлого болгожээ.

Мөн хуулийн дагуу ХАСХОМ гаргагч нийтийн албан тушаалтан өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн татвар ногдох орлогоо үнэн зөв мэдүүлээгүй нөхцөл байдлыг шалган 2023 онд 8.3 тэрбум төгрөгийн зөрчил илрүүлж, 637 сая төгрөг, 2024 онд 2.1 тэрбум төгрөгийн зөрчилд 136.4 сая төгрөгийн нөхөн татвар, торгууль, алданги ногдуулж барагдуулсан гэж З.Дашдаваа УИХ-д ажлаа тайлагнасан.  Нэр дэвшигчээс УИХ-ын гишүүд асуулт асууж, хариулт авч байна.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: АТГ-ын даргыг улираан томилохыг дэмжиж байгаа. Өнгөрсөн 2016 оноос хойш эрх баригчдын хулгай гаарсан. Ковид, ногоон автобус, нүүрсний хулгай гээд янз янзын хулгай гаарсан. Нүүрсэн дээр 44 их наяд төгрөгийн хулгай гарсан гэдэг нь үнэн байхгүй юу.2019 оноос өмнө Цагаанхад Ганцмодны хооронд 29 км газарт нэг машин нүүрсийг 3 сая төгрөгөөр тээвэр хийдэг байсан чинь ковидын үед 120 сая төгрөг болгож байгаад баахан хулгай хийсэн. Тухайлбал, өдөрт 600 машин 120 сая төгрөгөөр тээвэр хийхэд 44 их наяд төгрөг чинь 8 сарын дотор бүрдчихнэ. Энэ асуудалд дээр дооргүй л оролцсон. Энэ их мөнгийг зувчуулсан асуудалд ямар шийдэл гаргаж байна. Эрх баригчид нэг алхам урагшаа 2 алхам хойшоо гэсэн байдлаар ажиллаж байна. С зөвшөөрлийг 2 сая төгрөгийн үнэтэй байсныг 20 сая төгрөг болгосон. 9000 мянган машин С зөвшөөрөл авахад 100 гаруй тэрбус төгрөгийн авлигал далд хэлбэрээр явагддаг гэх мэдээлэл бий. Гашуунсухайтын төмөр зам дээр 800 гаруй хүн албан ёсоор 100 гаруй хүн гэрээгээр ажилладаг. Сардаа ганц удаа тээвэр хийдэг. Дээр нь хотод 100 гаруй хүн удирдлагын багт нь ажиллаж байна. Сонгуульд ажилласан хүмүүсээ төрийн байгууллага руу шахдаг схемийг хийсэн. 

АТГ-ын дарга З.Дашдаваа: 2022 онд нүүрсний гэх тодотголтой хэрэг гарсан. Уг асуудал дээр хамтарсан ажлын хэсэг ажиллаж байна. Нийт 103 хэрэг бүртгэл нээж шалгаснаас 17 хэрэг шүүхэд шилжиж, 14 хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож, 44 хэрэг нь одоо шалгагдаж байна. Шүүхээр шийдүүлсэн 17 хэргээс улсад 34 тэрбум төгрөгийн хохирлыг нөхөн төлүүлж, 11 тэрбум орчим төгрөгийг битүүмжилж, мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байна. 

УИХ-ын гишүүн Ө.Шижир: Төрд хэт их эрх мэдэл төвлөрснөөс, авлигал, шударга бус байдал газар авсан. АТГ соён гэгээрүүлэх үүргээ илүү ухамсарлаж ажиллах хэрэгтэй. АТГ-ын даргын үндсэн үүрэг бол төрийн хүнд сурталыг үгүй болгоход чиглэх ёстой. 2016,2020,2024 оны сонгуулийн жил угтсан төсвийн тэлэлт, түүнтэй холбоотой арилжааны банкнаас гарч байгаа бэлэн мөнгө өмнөх оны  мөн үеэсээ 6-8 дахин өсдөг мэдээлэл бий. Энэ бол  улс төрийн сонгууль мөнгөнөөс хамааралтай болдог гэдгийг харуулж байна. Тиймээс АТГ-ын дарга энэ асуудалд анхаарч ауиллах хэрэгтэй. Мөн улс төрийн намын санхүүжилтийг заавал ярих ёстой. Тухайлбал, УИХ, Засгийн газарт суудалтай ХҮН намаар жишээ авахад 1 тэрбум 95 сая төгрөг хандиваар авсан байна. Үүнийхээ 1 тэрбум 45 сая төгрөгийг нэг компани, түүний хамаарал бүхий 37 охин компаниас авсан байна.Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн санхүүжилтийн 98 хувийг нэг  компани, түүний хамаарал бүхий 37 охин компаниас авсан байгаа нь хуульчилагдсан авлигал шүү. Ийм жишээ дэлхийн түүхэнд байхгүй. АТГ улстөрийн намын санхүүжилт дээр сайтар анхаарч ажиллах ёстой. бусад улстөрийн насууд ч уг асуудалд анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Энэ бол төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах гэсэн төрийн эрх мэдэлд хууль бусаар гарах гэсэн оролдлого.