Жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр бол аутизмтай хүмүүс болон тэдний гэр бүл, асран хамгаалагчдыг ойлгож, хүлээн зөвшөөрч, бас хайрлахыг уриалсан өдөр. Энэ өдөр олон нийтийн үйл ажиллагаа болон сайн дурын хөдөлгөөнүүд дэлхийн өнцөг булан бүрт өрнөдөг. Уг өдрийг тохиолдуулж Аутизм Монгол-Анд ТББ-ын захирал, сэтгэл зүйч Б.Мөнх-Оргилтой ярилцлаа. 

-Хүмүүс аутизмын талаар харьцангуй ойлголттой, мэдээлэлтэй болж байх шиг байна. Яг өнөөдрийн байдлаар Монголд аутизмыг хаана, хэрхэн оношилж байна.

-Аутизмын эмгэгийг бусад өвчин шиг яг тэгж оношилно гэж хэлэх боломжгүй л дээ. Аутизм бол өвчин биш эмгэг. Аутизмтай хүн бүрийн шинж тэмдэг нь өөр өөр байдаг. Тэдний чадвар, шаардлагатай тусламжийн хэрэгцээ ялгаатай. Өнөөдрийн байдлаар Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд /СЭМҮТ/ аутизмыг оношилж байна. Ингэхдээ сэтгэцийн эмч нарын баримталдаг асуумж хэлбэрийн хэд хэдэн арга байдаг. Түүнийг баримталж оношоо тавьдаг. Сэтгэл зүйчдийн хувьд онош тавьдаггүй зөвхөн дүгнэлт бичдэг. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд СЭМҮТ ADOS II гээд аутизмыг оношилдог аргыг нэвтрүүлж байгаа. Сүүлийн жилүүдэд аутизмыг ялгаж таних нь арга нь илүү сайжирсан. Аутизмтай хүүхдийн тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа. Монголд 0-18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй 14609 хүүхэд байдаг. Үүнээс аутизмтай 2394 хүүхэд байна. Эдгээр хүүхдүүдэд улсаас тэтгэмж өгдөг юм билээ. Монголд 19 мянга орчим аутизмын эмгэгтэй хүн байх магадлалтай гэсэн судалгааны дүнг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага гаргасан байдаг. Дээр хэлсэн яг аутизм гэж оношлогдсон 2394 хүүхдийн цаана оношлогдоогүй 17 мянга гаруй хүн байх магадлалтай гэсэн үг. Аутизмын талаарх ойлголт харьцангуй нэмэгдэж байгаа хэдий ч хангалттай биш байна гэж харж байгаа.

Улаанбаатар хотынхны хувьд нэг үеэ бодвол аутизмыг мэддэг, ойлгодог болсон. Гэтэл хөдөө, орон нутгийн иргэдийн хувьд мэдлэг, мэдээлэл хангалтгүй байна.

Орон нутагт ажлаар явж байхад аутизмтай байх магадлалтай олон хүүхэд харагддаг. Тиймээс орон нутагт, ялангуяа алслагдсан сум, хөдөөд амьдардаг хүмүүст аутизмыг таниулах, ойлгуулах, мэдээлэл өгөх тал дээр анхаармаар санагдсан.

-Та дээр хэлсэн Монгол Улсын хүн амын дунд 19 мянга орчим аутизмын эмгэгтэй хүн байх магадлалтай гэж. Тэгэхээр энэ өвчин саяхнаас гэнэт бий болчихсон өвчин биш мэдэхгүй, оношлохгүй яваад байж. Яг тийм зүйлээс болж үүсдэг гэсэн тийм судалгаа байдаг уу?

-Энэ талаар олон эрдэмтэд судалгаа хийсэн байдаг. Гэхдээ яг тийм зүйлээс болж аутимз үүсдэг гэсэн батлагдсан зүйл, судалгааны үр дүн байхгүй. Ихэнх эрдэмтэд генийн мутацаас үүсэлтэй гэж ярьдаг ч генийн мутаци юунаас үүсдэгийг олоогүй байгаа.  Иргэдийн дунд  орой төрснөөс, агаарын бохирдлоос, зарим нь вакцинаас хүртэл үүсдэг гэж ярьдаг. Энэ бүгдийг яг нотолсон зүйл байхгүй.

-Аутизм удамшдаг уу, хүүхэд эхээс төрөхдөө зүгээр төрөөд өсч, хөгжих явцдаа аутизмтай болох боломжтой юу?

-Эхээс төрөхдөө аутизмын эмгэгтэй төрдөг. Түүнээс төрсөн хойноо аутизмтай болно гэж байхгүй л дээ. Зарим хүмүүсийн хувьд хүүхэд нь хоёр нас хүртлээ энгийн, зүгээр байж байгаад 2-3 настайд нь манай хүүхэд аутизмтай болчихлоо гэдэг. Ерөнхийдөө хүүхэд 0-2 насанд харилцах хүрээ нь бага байдаг болохоор анзаарахгүй өнгөрдөг байх. Гэтэл 2-3 насанд цэцэрлэгт ороод олон хүнтэй харьцаад ирэхээр хөгжлийн хоцрогдол ажиглагдаж эхэлдэг. Тэгэхээр зарим эцэг, эхчүүд манай хүүхэд аутизмтай болчихлоо гэж ойлгоод байдаг.

-Аутизмтай хүүхдүүдийн хамгийн чухал эмчилгээ бол нийгэмшүүлэх, бусадтай сайн харилцах гэж мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Гэтэл энэ боломж Монголд хангалттай байна уу?

-Хүүхдийг боловсролд тэгш хамруулах бодлого улсаас хэрэгжүүлдэг шүү дээ. Энэ хүрээнд сургууль болон сургуулийн өмнөх боловсролын нэг ангид 1-2 хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд хамруулна гэж заасан байдаг. Гэвч бодит байдал дээр нэг ангид 40, 50-иас дээш хүүхэд сурч байна. Тэгэхээр багш нарын ачаалал мэдээж их, тийм учраас яг аутизмтай ч гэлтгүй ямар нэг хөгжлийн бэрхшээл хүүхэдтэй багш тулж харьцах боломж хомс байгааг үгүйсгэхгүй. Угтаа нэг ангид 1-2 хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд байлаа гэж бодоход тэдгээр хүүхдүүдэд зориулсан хичээлийн тусгай хөтөлбөр гаргаж өгөх ёстой. Дээрээс нь туслах багштай байна гэсэн журам байдаг. Туслах багш нарынх нь хувьд тухайн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг хичээлд хамрагдах, болон бусад зүйлүүдэд нь туслах үүрэгтэй. Гэтэл энэ журам Монголд бүрэн хэрэгжиж байна уу гэвэл үгүй. Нийгэмшил, энгийн, үеийн хүүхдүүдтэйгээ харилцаж тэднээс суралцаж хамт тоглох нь аутизмтай хүүхдэд маш чухал.

-Гэтэл зарим багш нарын хувьд энэ төрлийн эмгэгтэй хүүхдийг ялгаварлан гадуурхах тохиолдол гардаг шүү дээ.  

-Тиймэрхүү хандлага гаргадаг багш нар бий. Тухайн хувь хүний хандлага, зан ааш, ёс зүйгээс болдог юм болов уу л гэж боддог. Тэгэхээр багш бэлддэг систем дээрээ анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, тусгай хэрэгцээт хүүхдүүд ангид нь байвал тэд нартай хэрхэн яаж харилцах уу гэдэг суурь ойлголт өгөх, арга барилыг заах эрэгтэй байх.

-Хүүхэд нь ялгаварлан, гадуурхалтад өртөхөд эцэг, эхийн болоод хүүхдийн сэтгэл зүйд асар хүнд тусдаг энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

–Мэдээж энэ бол маш эмзэг сэдэв. Цаашлаад хүүхдийн ирээдүйд сөргөөр нөлөөлж ч болно. Эцэг, эхчүүдийн манай хүүхэд ийм эмгэгтэй, бэрхшээлтэй учраас энэ хүн ингэж хандаад байна гээд илүү эмзэг байдаг. Тэгэхээр таны хүүхэд онцлог, өөр төрсөн гэхдээ нийгмийн харилцаанд оруулж, туулах ёстой зарим зүйлийг нь туулуулах ёстой. Гэхдээ доромжлол, үл хайхрах, ялгаварлан гадуурхалтыг тэвч гэж байгаа юм биш шүү. Хэт хамгаалсан байр сууринаас хандаад эхлэхээр хүүхдийнхээ хөгжлөөс хойш татах зүйл ажиглагддаг. Тиймээс үнэхээр таны хүүхэд өөр бол эхлээд багш нарт нь хүүхдийнхээ талаар сайн хэлж ойлгуулах хэрэгтэй. Цаашлаад ангийнхан болон ангийн хүүхдүүдийн эцэг эхэд хүүхдийнхээ онцлогийн талаар хэлж ойлгуулж болно. Уйгагүй байдал чухал. шантрах үе гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тууштай байж л хүүхдээ нийгмийн харилцаанд оруулж, хөгжүүлэх нь чухал.

-Хүүхдэд ямар шинж тэмдэг илэрвэл манай хүүхэд аутизмын эмгэгтэй байж магадгүй гэж бодож мэргэжлийн хүнд хандах ёстой вэ?

-Хамгийн түрүүнд аутизм байх магадлалтай ерөнхий гурван шинж тэмдгийг харна. Хэл яриа, нийгмийн харилцаа, явцуу сонирхол давтагдмал үйлдэл хийж байгаа эсэхийг ажиглана. Хүүхэд нэг настайдаа хоёр, гурван үг хэлж сурсан байдаг. Цаашлаад хоёр насандаа тодорхой үгийн баялагтай болсон түүнийгээ холбож харилцаан дээр ашигладаг. Магадгүй хүүхэд хөгжих нас насан дээрээ хөгжихгүй байгаа нь заавал аутизм байх албагүй ч өөр төрлийн бэрхшээл байж болно шүү дээ. Тэгэхээр танай хүүхэд хэл ярианы хоцрогдолтой байгаад байвал аутизм мөн эсэхээс үл хамаарч мэргэжлийн хүмүүсээр оношлуулах нь зөв.

Харилцааны хувьд эцэг, эхээсээ өөр хүнтэй харилцахгүй, тэдний нүд рүү харахгүй, өөр хүмүүсээс айж эмээх, эсвэл огт айхгүй хэт дотно байгаад байвал нийгмийн харилцааны асуудалтай байж магадгүй.

Давтагдмал хэв шинжийн хувьд нэг төрлийн хувцас өмсөхийг илүүд үздэг. Нэг төрлийн хоолоо байнга идэхийг хүсдэг гэх мэт нэг зүйл, үйлдлээ дахин дахин давтах гэх мэт дээрх шинж тэмдгүүд илэрч байх юм бол мэргэжлийн эмчид хандаж оношлуулаад үзэхэд илүүдэхгүй. Ерөнхийдөө таны хүүхэд бусдаас өөр байгааг хамгийн түрүүнд цэцэрлэгийн багш нар ажигладаг. Тэгээд эцэг, эхэд нь хэлэхээр ээж, аав нь маш хүнд хүлээж авдаг. Тэгэхээр багш нарын хувьд эцэг эхийг нь цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд оролцож хүүхэд нь үеийнхнээсээ өөр байгааг ажиглах боломж олгохыг миний хувьд зөвлөдөг. Аль болох эрт оношлуулж онцлогийг нь ойлгоод тохирсон арга хэмжээг авна төдий чинээ нийгэмшиж энгийн хүүхдүүд шиг байх боломжтой. Гэхдээ түвшнээсээ хамаарна. Хөнгөн хэлбэрийн шинж тэмдэгтэй байвал нийгмийн харилцаанд сайн оролцож хөгжөөд явах боломжтой. Харин дунд болон хүнд хэлбэрийн аутизмтай байвал харилцааны суурь зүйлсийг зааж өгөх шаардлага гардаг. Тэгэхээр хүнд, хөнгөн тухайн хүүхэдтэй яаж ажиллах эсэхийг оношлуулж байж мэднэ.

Багш нарын хувьд хөнгөн хэлбэрийн аутизмтай байвал чиглэл өгөх байдлаар ажлаад явж болдог. Харин дунд болон хүнд хэлбэрийнх байх юм бол заавал тулж ажиллах, давтан хичээл орох шаардлага үүсдэг.

Мөн аутизмтай хүүхдүүд аюул мэдрэх нь бага байдаг. Тэр нь өөрсдөд нь нэлээд эрсдэл учруулдаг. Бас нэг ээж, аавуудын сэтгэлийг түгшээдэг зүйл нь өсвөр нас байдаг. Тэр үед нөгөө л дахин дахин сайн хэлж, тайлбарлаж, ойлгуулах шаардлагатай.

-Олон улсад аутизмын эмгэгтэй хүүхэдтэй хэрхэн харилцаж, нийгмийн харилцаанд оруулдаг юм бол?

-АНУ-ын тухайд тэгш хамруулдаг. Энгийн хүүхдүүдтэй нэг сургуульд, нэг ангид явуулдаг. Гэхдээ аутизмтай хүүхдэд зориулсан тусгай анги тухайн сургуульд нь байдаг. Ингээд энгийн хүүхдүүдтэй хамт үзэх боломжтой хичээлээ цуг үзээд, ганцаарчилж үзэх хичээлээ тусгай ангидаа үздэг. Үүнд мэргэшсэн багш тулж ажилладаг. Ийм холимог систем илүү үр дүнтэй байдаг.