Энэ онд уул уурхайн салбарын том төслүүд хөдөлсөн, хөрөнгө оруулалт амжилттай шийдэгдэв. Зарим төслийн хувьд хөрөнгө оруулалтын яриа хэлэлцээ ид явагдаж байна. Хэдийгээр эдийн засгийн нөхцөл байдал сайнгүй байгаа ч Засгийн газар, Уул уурхайн яам Оюутолгой, Тавантолгой, Цагаан суварга гээд Монголын үүц гэж нэрлэж болохуйц том төслийн хөрөнгө оруулагчидтай амжилттай хамтран ажиллаж байна. Энэ талаар Уул уурхайн яамны Төрийн захиргаа удирдлагын газрын дарга, мөн “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-ийн ТУЗ-ийн гишүүн, “Эрдэнэс оюутолгой” ХХК-ийн ТУЗ-ийн гишүүн Б.Тунгаатай ярилцлаа.

-Та “Эрдэнэс тавантолгой”-н ТУЗ-ийн гишүүнээр ажилладаг. ТУЗ-ийн гишүүний хувьд ямар компанийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцож байгаа вэ?

-Уул уурхайн яам нь “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-д төрийн эзэмшлийн хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг төлөөлдөг нэг субъект. Тиймээс компанийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцох талаар Компанийн тухай хууль болон компанийн ТУЗ-ийн үйл ажиллагааны журмын дагуу дараах байдлаар оролцдог. Юуны өмнө, жил бүрийн компанийн бизнесийн болон хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөө, түүнд шаардлагатай төсвийг баталдаг. Мөн компанийнзохион байгуулалтын бүтэц, орон тооны хязгаарыг тогтоох, ногдол ашгийн хэмжээг тогтоох, түүнийг төлөх журмыг хэлэлцэж батлах нь ТУЗ-ийн гишүүдийн хийдэг ажил. ТУЗ-ийн дарга гишүүн, гүйцэтгэх удирдлага болон бусад эрх бүхий албан тушаалтны цалин урамшууллын бодлогыг батлах, охин болон хараат компани байгуулах, өөрчлөн татан буулгах, удирдлагыг нь томилох, чөлөөлөх, бас борлуулалтын орлого, өртөгтэй холбоотой гэрээ хэлцэл байгуулах бүрэн эрхийг үнийн дүнгээс хамааруулан тогтоох гээд компанийн үйл ажиллагаа үр ашигтай, сайн засаглалтай явуулах бүхий л бодлогын баримт бичгийг хэлэлцэн баталж, шийдвэр гаргахад оролцдог. Хэдийгээр нүүрсний үнэ уналттай байгаа ч гэсэн “Эрдэнэс тавантолгой” ХК “Хөгжлийн банк”-наас 200 сая ам.долларын зээл авч үйл ажиллагаагаа явуулж байсан үеийг бодвол одоо нөхцөл байдал харьцангуй дээрдсэн. Нүүрсний үнэ сул байгаа тул бид энэ оны нүүрсний экспортыг 13 сая тоннд хадгалж байгаа. Гэхдээ өмнөх жилүүдээс бууруулахгүй. Харин зах зээлийн төлвийг харвал ирэх жилүүдэд нүүрсний үнэ сэргэнэ. Тиймээс энэ өсөлтөд бэлэн байхын тулд бид Тавантолгойн уурхайд хөрөнгө оруулах боломжит бүх саналыг хүлээн авч байна. “Эрдэнэс тавантолгой”, Монголын эдийн засагт ашигтай л бол бид боломжит шилдэг гэсэн хөрөнгө оруулагчидтай ч хамтарч ажиллахад бэлэн.

-Тавантолгой ордын хөрөнгө оруулалтын асуудал нийгэмд ид өрнөж байна. ТУЗ-ийн гишүүний хувьд энэхүү хэлцлийг хийхэд хэр зэрэг сорилттой байгаа вэ, амжилттай болох магадлал байгаа юу?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдын 2015 оны 165 дугаар захирамжаар Тавантолгойн ордын яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэх, ажлын хэсгийг шинэчлэн байгуулсан. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд улс төрийн аливаа албан тушаалтныг оролцуулаагүй, мэргэжлийн түвшинд арилжааны зарчмаар компани хооронд хэлэлцээг үргэлжлүүлэх үүднээс “Эрдэнэс Монгол” ХХК, “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн төлөөллийг оруулан ажиллаж байна. Энэ ажлын хэсгийг “Эрдэнэс монгол” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхан ахалж байгаа. Мөн ажлын хэсгийн үйл ажиллагаанд шаардлагатай дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хууль, санхүү болон техникийн зөвлөхүүд ажиллаж байгаа. Тавантолгой ордыг цогцоор нь ашиглах, бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг сайжруулан нэмүү өртөг шингээж, экспортын нэг цонхны бодлогын хүрээнд олон улсын зах зээлд борлуулах, ордын хэмжээнд шаардлагатай дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын ажлыг шийдвэрлэх чиглэлээр холбогдох тооцоо судалгааг хийж байна. Монгол Улсын иргэдийн эзэмшиж байгаа 1072 ширхэг хувьцаа, үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийн эзэмшилд байгаа хувьцааны үнэ цэнийг өндөр байлгах чиглэлээр өнгөрсөн хугацаанд хөрөнгө оруулагч талтай гурван бүлэг яриа хэлэлцээ хийгээд байна. Гэрээний агуулга үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, борлуулалт, дэд бүтэц, төслийн удирдлага гээд маш том цар хүрээтэй. Зөвхөн нэг гэрээн дээр 80 орчим асуудал яригдаж байгаа. Концессийн гэрээ, хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь өргөн харилцаатай, олон хуульд нийцүүлэх шаардлагатай. Бид анхнаасаа харилцан ашигтай байх зарчим стратегийг тохиролцсон. Үүнд эрх ашгийн тэнцвэрийг хангахаас гадна бие биедээ нээлттэй, мэдээлэлтэй, санаачилгатай байх зарчим агуулагдаж байгаа. Энэ төслийн зөвхөн бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт одоогоор 4 тэрбум ам.доллар гэж төлөвлөж байгаа. Төсөлд оролцож буй компаниуд хөрөнгө оруулалтын 30% буюу 1.2 тэрбум ам.долларыг өөрийн хөрөнгөөр,  үлдэх 70%  буюу 2.8 тэрбум ам.долларыг банк санхүүгийн байгууллагаас зээлээр босгох урьдчилсан тооцоотой байна.

-Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийг шийдсэнээрээ уул уурхайн салбарт төдийгүй Монголын түүхэнд 2015 он чухал цаг хугацаа болж байна. Далд уурхайн бүтээн байгуулалт хэзээнээс эхлэх вэ?

Өнгөрсөн 5 дугаар сард “Рио Тинто” болон “Эрдэнэс Монгол” компани “Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт болон санхүүжилтийн төлөвлөгөө”-нд гарын үсэг зурсан. Үүний дагуу “Оюутолгой” ХХК-иас шинэчилсэн ТЭЗҮ-ээ Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлууллаа. Мэргэжлийн баг бүрдсэн дээрээс нь улс төрийн хүсэл зориг байсан учраас гацаанд байсан төсөл ийнхүү урагшилснаар далд уурхайн санхүүжилтын хөрөнгө оруулалт эцэслэн шийдэгдэж, 4.5 тэрбум ам.доллар ирэх жилээс Монгол Улсад орж ирэхээр боллоо. Ингэснээр дэлхийд 2 дугаарт орох зэсийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж байна. Энэ бол түүхэнд том мөртэй үлдэх цаг хугацаа. Хөрөнгө оруулагч тал далд уурхайн бүтээн байгуулалтын барилгын ажлыг ирэх оны эхээр эхлүүлэх боломжтойг мэдээлсэн. Гадаад орчны нөхцөл байдлыг харвал энэ бол тохиромжтой цаг хугацаа. Зэсийн үнэ сүүлийн 6 жилийн доод цэгтээ ирсэн, ойрын 2 жилдээ өсөх хандлага сул байгаа. Мэдээж нөхцөл байдал яаж ч өөрчлөгдөж магадгүй боловч энэ бол төслийн бүтээн байгуулалт эхлүүлэхэд ихээхэн тохиромжтой үе юм. “Эрдэнэс Оюутолгой” ХХК-ийн хувьд Оюутолгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхлэх, санхүүжилт татахад Засгийн газрын зүгээс шаардлагатай зөвшөөрлүүдийг цаг хугацаанд гаргахад чармайж ажиллалаа. Энэ бол Засгийн газар дэлхийн түвшний энэхүү нөөцийг түргэн хугацаанд үйлдвэрийн эргэлтэд оруулахыг зорьж буйг олон улсад дахин бататгахын зэрэгцээ цаашлаад Монгол Улс бизнест нээлттэй гэдгийг илүү өргөн хүрээнд харуулж байгаа болов уу.

-Энэ онд хийсэн нэг том хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол Цагаан суварга. Үндэсний компанийн хөрөнгө оруулалт гэдэг утгаараа маш чухал үйл явдал боллоо. Энэ хөрөнгө оруулалтын ач холбогдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Цагаан суварга бол Эрдэнэтийн дараа орох  зэс молибденийн баяжуулах үйлдвэрийн том төсөл. Энэ төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Уул уурхайн яам “Монголын алт МАК” компанитай 10 дугаар сард байгууллаа. 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын хууль баталснаас хойш анх удаа Засгийн газар хувийн хэвшлийн төлөөлөлтэй Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгууллаа. Өөрөөр хэлбэл, дотоодын хөрөнгө оруулагчид 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийж байгаа бол гадаадын хөрөнгө оруулагчид шиг давуу эрх эдлэх буюу татварын орчныг нь тогтворжуулж байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 20.1 дэх зааль ёсоор Цагаан суваргын төсөлд төр 24 жилийн турш ААНОАТ, НӨАТ, Гаалийн татвар, АМНАТ гэсэн 4 төрлийн татварыг тогтвортой хэмжээгээр авах юм. Энэ гэрээний зорилго бол төр хувийн хэвшилд тухайн төслийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх явдал. Оюутолгой, Тавантолгойгоос ялгаатай нь төсөлд төрийн оролцоо байхгүй.  Төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 1 тэрбум ам.доллар давж байгаа тул олон улсын жишгээрээ мега төсөлд тооцогдоно. Хөрөнгө оруулагч тал Цагаан суваргын ордыг эргэлтэд оруулахад шаардлагатай 680 сая ам.долларыг шийдвэрлэхэд Засгийн газар дэмжлэг болж ажиллана. Одоогоор төслийн явц 50 хувьтай байгаа бөгөөд уурхайн батлагдсан нөөцийг 18 жилийн хугацаанд 2 үе шаттайгаар ил уурхайн хэлбэрээр ашиглана. Хөвүүлэн баяжуулах технологиор зэс, молибдений баяжмал үйлдвэрлэж, 2018 оноос ХБНГУ-д экспортлох юм. Эдийн засгийн энэ хүндрэлтэй үед Засгийн газар аль болох хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх бодлого баримталж байгаа. Үүний нэг илрэл нь Цагаан суваргын орд дээр үндэсний хөрөнгө оруулагчтай байгуулсан энэхүү гэрээ юм. Энэ гэрээ цааш цаашдын хувийн хэвшлийн олон түншлэлд жишиг болоод явна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Гадаад бодлого эдийн засагт ч гэсэн тусгалаа олох хэрэгтэй гэдэг үүднээс гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг татах асуудал чухал байсаар байгаа. Оюутолгойгоос өөр гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт татах ямар боломжтой төсөл байгаа вэ?

-Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь бидэнд маш чухал. Эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг хадгалах, 2 хөрштэйгээ тэнцвэртэй харилцах, дараа дараагийн том төслийн хөрөнгө оруулалтыг нээхэд тун их ач холбогдолтой. Ойрын хугацаанд найдаж байгаа дараагийн том төсөл бол Францын төрийн өмчит “Арева” компанийн хэрэгжүүлж буй ураны Зөөвч-Овоо ордыг ашиглах. 1997 оноос хойш Монгол Улсад ураны хайгуул хийж, 2007 онд Дулаан-Уул, 2010 онд Зөөвч-Овоогийн ураны ордыг илрүүлсэн. Энэ онд төслийн ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулсан. Орд ашиглах гэрээ байгуулж, ашиглалтын 3 тусгай зөвшөөрөл олгоод байна. Төслийн цагалбараар бол одоо туршилтын олборлолтоо хийж, амжилттай болвол хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах хэлэлцээ эхэлнэ. Бидний хувьд гэрээ байгуулах эрх бүхий эдгээдийг чиглэл удирдамжаар хангахаас гадна төслийн эдийн засгийн өгөөж, санхүүгийн тооцоолол, гэрээ эрх зүйн орчны уялдааг хангахад илүү төвлөрч ажиллаж байна. Энэ хүрээнд энэ жил Цөмийн энергиийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, цацраг идэвхт ашигт малтмалыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүллээ. Уран бол цацраг идэвхт ашигт малтмал тул олон улсын хатуу хяналт, бүртгэл дор явагддаг. Энэ тогтолцоог хуульд суулгаж өгөхгүйгээр энэ төсөл урагшлахад хэцүү. Цацраг идэвхт ашигт малтмалыг ашиглах, олон нийтийг зөв мэдээллээр хангах, шийдвэр гаргагчдад ач холбогдлыг нь ойлгуулахын тулд бид ирэх жил хэд хэдэн том ажил хийхээр төлөвлөсөн.

-Энэтхэг улсын Ерөнхий сайд Нарендра Моди өнгөрсөн тавдугаар сард айлчлахдаа 1 тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгохоо мэдэгдсэн. Санхүүжилтийг газрын тос боловсруулах үйлдвэр барихад зарцуулна гэдэг мэдээлэл гарсан. Та энэ талаар баттай мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Засгийн газар, БНЭУ-ын Экспорт-Импорт банк хоорондын 1 тэрбум ам.долларын зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн дагуу “Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг санхүүжүүлэхээр манай тал шийдсэн. Одоо цаад талтай илүү нарийн тохиролцох, төлөвлөх шатанд ажиллахаар бэлтгэж байгаа. Эхний байдлаар газрын тосны ордын байршил, дэд бүтэц, түүхий тос болон бэлэн бүтээгдэхүүний ложистик, зах зээлд ойр зэрэг үзүүлэлтийг харгалзан Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын нутагт энэ үйлдвэрийг барихаар сонгосон. Нийт санхүүжилтийн 70 орчим хувийг боловсруулах үйлдвэр, үлдсэн нь газрын тос дамжуулах хоолой болон бусад бүтээн байгуулалтад зарцуулах тооцоотой байгаа. Газрын тосны боловсруулах аж үйлдвэрийг хөгжүүлснээр бид жилд 1.2 тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж, 43 сая ам.долларын цэвэр ашигтай ажиллана. Ингээд тооцвол 8-10 жилийн дотор 1 тэрбум ам.долларын зээлээ эргүүлж төлөх юм. Үйлдвэр ашиглалтад орсноор жилд 1.5 сая тонн газрын тос боловсруулж, евро 4, евро 5 стандартын шаардлага хангасан 560 мянган тонн автобензин, 670 мянган тонн дизель түлш, 107 мянган тонн шингэрүүлсэн шатдаг хий, бусад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх юм. Энэ бол эдийн засагт асар өндөр ач холбогдолтой төсөл. Энэ мөнгийг үр дүнтэй зарцуулснаар жилд зөвхөн шатахуун авахад гадагшаа урсдаг 1 тэрбум орчим ам.долларын валютыг хэмнэнэ шүү дээ.

-Та бид хоёр их том, далайцтай төслүүдийн тухай ярилаа. Төсөл бүрийн цаана мэдээж том эрх ашиг байгаа. Залуу бөгөөд эмэгтэй хүний хувьд энэ том төслүүдийн хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээ хийх, гэрээ хэлцэл байгуулахад хэр зэрэг их сорилттой байдаг вэ?

-Хэлэлцээр бүр өөрийн онцлогтой цаг хугацааны болон нөхцөл байдлын сорилттой байдаг. Ерөнхийдөө мега төсөл, хөрөнгө оруулалтын хэлэлцээрүүдийг хийж буй компаниуд, үндэстэн дамнасан нэр хүндтэй бизнесүүдийн төлөөлөл маш сайн бэлтгэгдсэн багтай. Мэдээж Монгол талаас ч гэсэн салбартаа шилдэг гэсэн хүмүүсээ аваад хэлэлцээнд орж, эх орондоо хэрэгтэй ашигтай л гэрээ хийнэ шүү, энэ миний хариуцлага шүү, би алдаа хийх эрхгүй шүү, энэ маш том туршлага мэдлэг болно доо гэсэн зорилго тэмүүлэлтэй ажлаа эхлүүлдэг. Гэхдээ энэ гэрээнүүдэд гар бие оролцож буйн хувьд хамгийн гол сургамж бол манай улс цаашид мега төслийн хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа төслийн санхүүжилтийн тал дээр бэлтгэх маш чухал байна. Дээр нь эв нэгдэлтэй эх орноо гэсэн сэтгэлтэй байх. Аль ч салбарт чадварлаг боловсон хүчний тогтвортой байдлаа хадгалах, чиглэл чиглэлээр мэргэшүүлэх, мэргэшүүлсэн хүнээ хадгалж дараагийн том төслүүдэд ашиглах нь их чухал шүү дээ.  Нөгөө талаар, бид нэгэн зэрэг олон мега төсөл хөдөлгөнө гэж ажлаа тарамдах шаардлагагүй юм байна гэж ойлгосон. Хөрш болоод гуравдагч хөршийн буюу гадаад бодлогынхоо тэнцвэрийг хадгалсан 3-4 том төслөө тултал цогцоор явуулах хэрэгтэй. Бодитоор харая л даа, манай улсын хүн ам хэд билээ, ажиллах хүч, боловсон хүчин ямар билээ. Олон том төслүүд зэрэг бужигнуулах бидэнд бол ашигтай биш. Мэдээж бид явуулах ёстой гэхдээ аль үед аль төслөө явуулах вэ гэдгээ эрэмбэлж, улс үндэстнийхээ эрх ашигт нийцүүлэх нь чухал. Дээрээс нь эрдэс баялгийн салбарын мега төсөл гэдэг бол зөвхөн олборлоод зөөх тухай биш тээвэр ложистик, олон улсын худалдаа, түүхий эд, хүний нөөц, хууль эрх зүй, гэрээ гэх мэт маш өргөн цар хүрээг хамардаг тул хүнээ бэлдэх, улс орныхоо эрх ашгийг нэн тэргүүнд тавих нь хамгийн чухал юм.

-Цаг гаргаж ярилцсан танд баярлалаа.