Эдийн засагч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Эдийн засагчдын зүгээс гадаад, дотоодын хямралд бэлэн байхыг сануулах болсон. Харин эрх баригчид болохоор эдийн засаг хямраагүй л гээд байна. Таны хувьд эдийн засгийн хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Одоогийн үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар энэ оны төсөв батлагдахаас өмнө буюу оны өмнөхөн хэлээд учирлаад, тухайн үед Сангийн сайд болоод Эдийн засаг, хөгжлийн сайд нар уг нөхцөл байдлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гүрийж байсан. Сүүлдээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2025 оны улсын төсөвт хориг тавьсан учраас яах ч аргагүй хүлээн зөвшөөрч 37 их наяд төгрөгийн төсвийг 35 их наяд болгож хоёр их наяд төгрөгөөр танаж оруулж ирсэн. Төсөв батлагдах үеэр би хоёр байр суурь илэрхийлж байсан. Нэг нь нүүрсний үнэ буурна, хоёрдугаарт, татварын орлого багасна гэдгийг хэлж анхааруулж, шалтгаан нөхцөлийг нь тайлбарлаж байсан. Тухайн үед хэлж байсан нөхцөл байдлууд одоо бий болчихоод байна л даа. Нүүрсний үнэ буурчихаад байгаа нь гэнэт үүссэн шинэ нөхцөл байдал биш. Энэ талаар тухайн үед Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл болоод холбогдох байгууллагууд, судлаачид ч энэ талаарх дүгнэлтүүдээ танилцуулж байсан. Хамгийн гол нь шийдвэр гаргагчид хүлээж аваагүй. Монгол Улсын сүүлийн долоон сарын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг аваад үзье. Өмнөх оны есдүгээр сард Монгол Улсын 2024 оны төсөвт тодотгол оруулж 3 их наяд төгрөгөөр төсвөө тэлсэн. Тухайн үед “Төсвийн орлого нэмэгдсэн нь түр зуурын олз шүү. Тиймээс төсвөө тодотгож болохгүй” гэдгийг удаа дараа хэлж анхааруулсан. Гэсэн хэдий боловч 2024 оны төсвөө тодотгож 3 их наядаар нэмэгдүүлж 30.5 их наядад хүргэсэн. Түүний дараа Монгол Улсын 2025 оны төсвийг өргөн барихдаа 37 их наядын зарлагатай төсөв өргөн барьсан. Угтаа сарын дотор төсвийг 10 их наяд төгрөгөөр өсгөж оруулж ирсэн. Ерөнхийлөгчийн хоригоос үүдэлтэй 2 их наяд нь танагдаж 35 их наяд төгрөгийн зарлага гаргах төсөв батлагдаж байсан. Гэтэл өнөөдөр нүүрснээс орж ирэх орлого төлөвлөсөн хэмжээнээсээ хэдэн их наядаар дутчихсан байна. Бидэнд өмнө нь тулгарч байсан сорилтууд бий. Тухайлбал, 2013 оны нөхцөл байдлыг эргэж харах ёстой. Тухайн үед нүүрсний үнэ 5 дахин буурч байсан. Монгол Улсын эдийн засаг 2016 он хүртэл нэлээд хүнд байдалтай байсан. Түүнээс ч өмнө буюу 2008 онд нүүрс, зэсийн үнэ огцом буурч хүнд байдалд орж байсан. Дээрх нөхцөл байдлууд өнөөдөр ч давтагдаж байна. Гэтэл Сангийн сайд Б.Жавхлан “Төсөвт тодотгол хийх нөхцөл үүсээгүй” гэж мэдэгдэж байгаа ийм алиа мэдэгдлээ болих хэрэгтэй. Төсвийн үргүй зардлуудаа яаралтай танах нь зөв. Ойрын хугацаанд нүүрсний үнэ буурсаар төсөвт тодотгол хийх нөхцөл байдал үүснэ. Засгийн газрын А,Б төлөвлөгөө ч гэх шиг нялцганасан юм ярьж байхаар төсвийн зардлаа танаад бага зардлаар, бага оронтойгоор ажиллахаас өөр гарц байхгүй. Гадаад, дотоод нөхцөл байдлыг аваад үзсэн ч нөхцөл байдал улам хүндэрч, дайны байдал улам идэвхижиж, Орос болон АНУ-ын холбоо улам сайжирах юм бол асуудал улам л дордохоор байна. Нэг ёсондоо богино хугацааны хүндрэл биш гэдэг нь тодорхой харагдаж байна.

-Монгол Улс жилийн жилд төсвийн төлөвлөлтөө судалгаа, тооцоон дээр үндэслэж зөв төлөвлөж чадаж байгаа эсэх нь эргэлзээ дагуулж байна л даа. Учир нь төсвийн нэг жилд гурван ч удаа төсөвт тодотгол оруулах нь хэвийн үзэгдэл мэт болчихлоо. Энэ хэр эрүүл үзэгдэл вэ?

-Төсөв бол татвар дээр суурилдаг. Энэ оны төсөв батлагдах үеэр шүлсээ хаттал хэлсэн нэг зүйл бол татварын орлоготой холбоотой асуудал байсан юм. НӨАТ-ын хууль 2015 онд батлагдаад 2016 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Сүүлийн 9 жил дараалж татварын орлого жил бүр 15-20 хувиар давж биелж байна. Гэхдээ одоо татварын орлого ханалтын цэг дээрээ тулчихсан. Өмнө нь 2015 онд 1600 орчим картын машин, 12 мянган карт уншдаг пос машин байсан. Одоо 350 мяган цэг дээр НӨАТ-ын толан хэвлэж өгч байна. Тэгэхээр өмнө нь татвар авч чаддаггүй байсан цэгүүдээсээ татвар авдаг болж сүүлийн 9 жилийн хугацаанд татварын орлого ханалтын цэгтээ тулчихсан. Тиймээс өнгөрсөн намар “татварын орлого унана. Тиймээс өмнөх жилүүдийн адил татварын орлого 15-20 хувиар давж биелэхгүй”гэдгийг хэлж анхааруулсан. Онолын хувьд явагдаж байгаа үйл явц. Нөгөө талаас төсөв бүрдүүлдэг долоон төрлийн орлого байдаг. Эдгээр орлогын оновчлолын асуудлыг багцалж, математик загвар гаргаад өгчихсөн. Дээрх долоон төрлийн орлогыг ямар хэмжээтэй авах вэ, аль татвар нь ямар хэмжээнд байвал зохистой байх талаар хоорондын хамаарлыг нь гаргаад бэлдээд өгсөн. Гаргаад өгчихсөн бэлэн онолыг харамсалтай нь хэн ч ашигладаггүй. Хоёрдугаарт, улсын, нийгмийн, иргэнийхээ хэрэгцээнд тохируулаад зардлын оновчлол байх ёстой. Гэтэл төр засаг энэ зардлын оновчлолд огт ойртдоггүй. Өөрсдөө хараа хяналтгүй мөнгө үрэхийн тулд ойртуулах ч сонирхол байдаггүй. Тиймээс НӨАТ-ын систем болоод гурван сая иргэнийхээ тусламжтайгаар төсвийн орлогоо бүрдүүлэх аргыг олоод өгчихсөн. Эргүүлээд зарцуулах арга дээрээ эд нар хөдөлдөггүй юм. Тийм учраас төсвийн зардлын хувь хэмжээгээ ойрхон ойрхон өөрчилж, нэмж хасдаг. Мэдлэггүй, мэдээлэлгүй, системгүй учраас ийм том алдаа гаргаад байгаа юм л даа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр санхүү, эдийн засгаас хол нөхдүүд учраас  сүүлийн найман жил  зөвхөн Сангийн сайд нар нь бараг Ерөнхий сайдын ажлыг хийж ирсэн. Өнөөдөр ч энэ ажлыг Б.Жавхлан хийж байна. Яг нарийн ярих юм бол Сангийн сайдыг өнгөрсөн онд 37 их наяд төгрөгийн төсөв оруулж ирж, Ерөнхийлөгч хориг тавьсаных нь төлөө огцруулах ёстой байсан. Сангийн сайдаа огцруулахын тулд Ерөнхий сайд түүнээс давсан мэдлэг, туршлагатай байх ёстой. Гол нь тэр чадвар нь Л.Оюун-Эрдэнэд байхгүй учраас хөтлөгдөөд яваад байна. Тийм ч учраас Сангийн сайд өнөөдөр төсөвт тодотгол оруулах шаардлагагүй гэж мэдэгдээд байна. Уучлаарай хаврын чуулган завсарлаагүй байхад төсөв тодотгох тоо хэмжээнд хүссэн хүсээгүй хүрэхээр байна.

Тиймээс яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Төрийн албан хаагчдаасаа 20 мянгыг нь халаач. Өнөөдөр бидний зовлон бол 206 мянган төрийн албан хаагч, МАН-ын 300 мянган гишүүн, АН-ын 130 мянган гишүүн нийлсэн 700 мянган хүнийг тэжээхийн төлөө үлдсэн 1 сая хүн нь үйлээ үзэж, үсээ зулааж байна. Олсон бүх зүйлээ татвар нэрээр өгөөд ч ханаж цаддагүй мангаснууд байна.

-Монгол Улс 2025 онд татварын орлогоо 20 орчим хувиар өсгөж төлөвлөсөн шиг санагдаж байна. Гэтэл энэ байдал удаан үргэлжилбэл төсөвт төвлөрүүлэх татварын хувь хэмжээ буурах дүр зураг ажиглагдаж байна. Татвар төлөгч аж ахуйн нэгжүүд ч татварын хувь хэмжээ өндөр байгаа нь тэдэнд том дарамт болж байгаа гэдгийг хэлж байна. УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцэх Татварын багц хуулийн өөрчлөлтийг та бизнес эрхлэгч хүний хувьд хэрхэн дүгнэж байна?

-Ерөнхий сайдын шинэ жилийн үеэр хэлсэн үгтэй холбоотойгоор УИХ-ын намрын чуулганы завсарлагаанаар Татварын багц хуультай холбоотой хэд хэдэн хэлэлцүүлэг хийх шиг боллоо. Татварын багц хуулийн хүрээнд хийх шинэчлэлүүд нь яг юу байх юм гэдэг нь тодорхойгүй. Нэг системийг нөгөө системээр солих гэж байгаа юм уу. Системээс систем хоорондох өөрчлөлтийг шинэчлэл гэж яриад байх шиг байна. Татварын орчиндоо бид өмнө нь гурван удаа өөрчлөлт оруулж байсан бол одоо дөрөв дэх удаагаа шинэчилж байна гэдгээ тайлбарлаж байна лээ. Тэгвэл одоогийн шинэчлэлийн хүрээнд юу зорьж байгаа юм. Филосифийн өөрчлөлт юм уу, тоо хэмжээний өөрчлөлт юм уу, аль эсвэл татварын байгууллагын өөрийх нь шинэчлэл юм уу гэх мэт нарийн зүйлс орж ирэх ёстой. Гэтэл Ерөнхий сайдын хэлсэн үгний дуулианыг далимдуулаад Сангийн яам, татварын газар хэдэн тоо өөрчилсөн “косметик” өөрчлөлт оруулж ирэх дүр зураг харагдаж байна. НДШ дээр ч дорвитой өөрчлөлт гарахгүй. Шинэчлэл гэж ярьж байгаа ч системийн өөрчлөлтөө хийхгүй байна. Шинэчлэлийн хүрээнд нэг их олон зүйл хийх гээд байх шаардлагагүй. НӨАТ-ын буцаалтаа ахиухан өгчих, НӨАТ-ын татварын бүртгэлийг мөнгөн суурин дээр хийчих, гааль дээр авч байгаа НӨАТ-аа зогсоочих, төр өөрийнхөө НӨАТ-ыг 100 хувь буцаагаад авчих, аж ахуйн нэгжүүдийн татвар төлөх шатлалын хэмжээг өсгөх буюу 6 тэрбум төгрөгийн орлоготой аж ахуйн нэгжээс 25 хувийн татвар авах зүйл заалтыг 12 тэрбум төгрөг болгох. Эцэст нь хамгийн гол өөрчлөлт бол татвар дээр тавьдаг алдангийг зогсоох ёстой. Татвараа төлж чадахгүй байгаа аж ахуйн нэгжүүд нэмж алданги төлөх өрийн дарамтад ордог. Татвараас нь дахин татвар авдаг механизм Монголд үйлчилж байна. Үүнийг зогсоох ёстой. Мөн татварын мэргэшсэн шүүхтэй болох ёстой. Тухайлбал, татварын хэрэг маргааныг татварын мэргэжилтэй, дээр нь эдийн засаг, санхүүгийн магистр цолтой хүн шүүгчээр ажиллаж маргааныг шийдэх ёстой. Зөрчлийн хуулийн 463 прокурорын 60 гаруй нь эдийн засгийн зөрчил дээр ажилладаг. Гэтэл дээрх 60 гаруй прокуророос нэг нь ч эдийн засаг, татвар, санхүүгийн магистр бүү хэл бакалавр ч цолгүй байна. Тэгэхээр жилд хил, гааль, татвар, санхүүтэй холбоотой 1.5-2 сая орчим зөрчил гарч байна. Үүнийг яаж хянаж чадах юм бэ. Энэ мэтчилэн системийн өөрчлөлтийг шүүх засаглал болоод бусад асуудлуудтай уялдуулж зэрэгцүүлж хийж чадвал жинхэнэ шинэчлэл болно гэж хараад байгаа юм. Гэтэл Ерөнхий сайдыг аргалсан, нүд хуурсан юм хийгээд байна л даа. Ерөнхий сайд ч өөрөө санхүү, эдийн засгийн хүн биш болохоор тэдний арга зальд хууртагдаад байна.

Сүүлд хэд хэдэн удаа Ерөнхий сайдын уулзалтад суухад, Ерөнхий сайд өөрөө ч татварын шинэчлэлийг ойлгоогүй сууж байна. Дандаа нэг аргацаасан, дуулиан шуугиан болгосон, PR маягийн юм болгож дуусгах гээд байгаад нь миний зэвүү хүрээд байгаа юм.

Татварын багц хуулийн төслийг хэлэлцэх үеэр өөрийнхөө байр суурийг хүчтэй илэрхийлнэ гэж бодож байна.

-Төсвийн орлого нүүрсний үнэ буурсантай холбоотойгоор тодорхой хувь хэмжээгээр буурсан ч уул уурхайн бусад түүхий эдийн орлогоосоо нөхөх боломжтой гэж үзээд байна шүү дээ. Бас байж болох хувилбар юм биш үү?

-Уучлаарай. Жилд 60-70 сая тонн нүүрс экспортолж байгаа нь хангалттай. Үүнээс илүүг ойрын үед гаргаж чадахгүй. Төмөр замуудаа холбоход хамгийн багадаа гурван жил хэрэгтэй. Машинаар зөөж байгаа өнөөдрийн нөхцөл байдалд 60-70 сая тонн нүүрс экспортлох нь байгаа воганыхаа хэмжээнд ханачихсан үзүүлэлт. Дахиад хэлэхэд 2013 онд гуравхан сарын дотор 150 ам.долларт хүрч байсан нүүрсний үнэ 32 ам.долларт хүрч унаж байсан. Тухайн үед С.Батболд Ерөнхий сайд 57 ам.доллараар нийлүүлэх гэрээ хийчихсэн байхад Н.Алтанхуяг шууд хүчингүй болгож байсан. Түүний дараа нүүрсний үнэ унахад эргээд хятадын талаас гуйж байж 32 ам.доллараар гэрээ хийж байсан. Нүүрсний үнэ унахаар хятадуудад ашигтоай болдог. Нүүрсний үнэ унасан үед тэд өөрсддөө ашигтай бүх зүйлүүдээ хийж авдаг л даа. Өнгөрсөн намраас эхлээд энэ ажлуудаа хийгээд эхэлсэн. Дээр нь хэнээс ч гухгүй үйл ажиллагаа явуулж байсан уул уурхай, нүүрстэй холбоотой аж ахуйн нэгжүүдээ Монголын төр дарамтлаад эхэллээ. Төрөөс БЭТ томилж бизнесийн үйл ажиллагааг нь зогсоох асуудал давалгаалж байна. Монголын төр нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүдээ тонон дээрэмдэх үйл ажиллагаа явуулж байхад хэн бидэнд итгэж хөрөнгө оруулах вэ дээ. Өнөөдөр гэрээ байгуулаад маргааш нь төр 34 хувийг нь авах тухай ярьж байхад ямар тэнэг нь бидэнд итгэж хөрөнгө оруулах вэ. Яг ажиллаж байсан компанийн урам зориг өнгөрсөн арванхоёрдугаар сараас байхгүй болчихлоо.

-Монгол Улс чинь гадаадын хөрөнгө оруулалтаар мега төслүүдийнхээ нэлээд хэсгийг явуулахаар төлөвлөчихсөн байгаа шүү дээ. Монголыг гадаадын хөрөнгө оруулагчид сонирхоод байгаа юм биш үү?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид Монголыг тоохгүй шүү дээ. Яаж тоох юм. Дотоодынхоо хэдхэн бизнес эрхлэгчдийн гарыг нь мушигчихсан, “Сөгд, хөрөнгөө хураалга” гэсэн тулган шаардалтыг гадныхан нүдээрээ харж, чихээрээ сонсож байгаа. Дотоодын аж ахуйн нэгжүүдээ ингэж тонон дээрэмдэж байхад гадны орны бидний оруулсан ганц доллар ч болов дашийн шог болох юм байна гэж харж байгаа. Хоёрдугаарт, Монголчууд хөрөнгө оруулагчдыг урьж авч ирчхээд дандаа мурьдаг шүү дээ. Яг нарийндаа Монголчууд гадныханыг хуурч, молигодсон нь их.  Дээр нь Монгол Улсын 36 тэрбум ам.долларын өрнөөс Оюутолгой 12 тэрбум ам доллар, Засгийн газар найман тэрбум ам доллар, үлдсэн 16 тэрбум ам долларын өр бол дандаа уул уурхайн лиценз барьцаалсан өр байдаг. Дээрх 16 тэрбум ам.долларын хөрөнгөө оруулсан нөхдүүд төр хөрөнгийг нь дээрэмдэх, хураах асуудал ярьж байхад юу ч үгүй үлдэх магадлал их байна. Хөрөнгө оруулагчид ийм айдастай байхад юу гэж шинэ хөрөнгө оруулалт орж ирэх вэ дээ. Дээр нь авлига, хүнд сурталтай ярилтгүй. Өнгөн дээрээ авлигагүй мэт боловч бодит байдал өөр. Дээр нь дэд бүтцийн хөгжил сул. Ийм байхад хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй зүйл манайд алга. Түүний оронд хажууханд байгаа Киргистан, Узбекстан гэх мэт хөдөлмөрч, хөрөнгө оруулалт шингээж байгаа орон руу явсан нь дээр байх.