Фэйсбүүкээр “Генетикийн шинжлэх ухааны сониноос” гэсэн пост үе үе хүчтэй сэвэгдэх юм. Эцгийн ухаан хүүд өвлөгддөггүй, охинд 50 хувь өвлөгддөг гэх мэтчилэн генетикийн суурь зарчимаас ч хол хөндий, шинжлэх ухаанаар нотлогдсон үнэн зүйл бараг үгүй энэ пост хэдэн мянган удаа хуваалцсныг хараад хүн аав ээжээсээ юу юуг нь, хэрхэн удамшуулж авдаг талаар тайлбарлая гэж бодлоо.

Хүний удамшил нь аав, ээжээсээ өвлөж авсан генетикийн мэдээллээр дамжин үеэс үед хадгалагддаг. Гаднах төрх, биеийн бүтэц, оюун ухаан, зан төлөв, өвчинд өртөмтгий байдал зэрэг олон хүчин зүйл удамшлаас хамаардаг бөгөөд судалгаагаар зарим шинжүүд ааваас илүү, зарим нь ээжээс илүү удамшдаг болох нь тогтоогдсон. Үүнийг тодорхойлохын тулд генийн үйл ажиллагааг судалдаг молекул биологи, генетикийн судалгаануудын үр дүнд түшиглэх хэрэгтэй.

Хүний бүх эсүүд 23 хос буюу 46 хромосом агуулдаг. Үүнээс 23 нь ааваас, 23 нь ээжээс ирдэг. Эдгээр хромосомд агуулагдах генүүд нь тухайн хүний өвлөж авах шинж чанарыг тодорхойлдог. Ген бүрийг тухайн эцэг эхээс өвлөж авсан байдлаас шалтгаалан зарим нь давамгай (dominant), зарим нь дарагдмал (recessive) хэлбэрээр илэрдэг.

Аав, ээжээс өвлөгддөг шинж чанарууд өөр өөр байдаг. Жишээ нь, хүйсийг тодорхойлох XY хромосом зөвхөн ааваас ирдэг тул эрэгтэй хүүхэд аавынхаа генетикийн нөлөөг илүүтэйгээр авна. Харин эмэгтэй хүүхэд XX хромосомтой учраас ээжийн талаас их мэдээлэл өвлөж авдаг.

Гаднах төрхийг тодорхойлох олон шинжүүд генетикийн нөлөөгөөр удамшдаг. Жишээ нь, нүдний өнгө нь OCA2, HERC2 зэрэг гениэр дамжин удамшдаг бөгөөд бор нүд давамгай генээр удамшдаг тул нэг эцэг эх нь бор, нөгөө нь цэнхэр нүдтэй бол ихэнх тохиолдолд хүүхэд бор нүдтэй төрдөг. Арьсны өнгө нь MC1R, SLC24A5, OCA2 зэрэг генүүдээр зохицуулагддаг бөгөөд олон судалгаагаар ээж, аавын генүүдийн нийлбэр нөлөөний үр дүнд хүүхдийн арьсны өнгө тодорхойлогддогийг тогтоосон.

Биеийн өндөр нь ойролцоогоор 80% удамшлаар тодорхойлогддог бөгөөд GH1, IGF1, HMGA2 зэрэг 700 гаруй генетикийн мутациуд үүнд оролцдог. Өндөрийг тодорхойлох генүүд эцэг эх хоёулангаас нь ирдэг боловч ихэнх судалгаагаар өндөр нь ааваас илүү удамшдаг болохыг харуулсан байдаг. 2017 онд Nature Genetics сэтгүүлд хэвлэгдсэн судалгаагаар 250,000 гаруй хүний өндөртэй холбоотой генийн нөлөөллийг судлахад, аавын талаас ирэх генүүд өндөрт илүү их нөлөөтэй байсныг тогтоосон.

Оюун ухаан, танин мэдэх чадвар нь 50-80% удамшлын хүчин зүйлээс хамаардаг бөгөөд CHRM2, DTNBP1, NRG1, COMT зэрэг генүүд нь тархины танин мэдэхүй, ой санамж, логик сэтгэлгээтэй холбоотой байдаг. Судалгаагаар оюун ухааныг тодорхойлох генүүдийн ихэнх нь X хромосомд байрладаг тул эмэгтэй хүүхэд оюун ухааны тал дээр ээжээсээ илүү удамшдаг гэж үздэг. Харин эрэгтэй хүүхэд нэг л X хромосомтой байдаг тул тэдний оюун ухааны чадвар ээжийн талаас ирэх генүүдээс шууд хамаарах магадлал өндөр байдаг.

Зан төлөв, ааш араншин нь олон төрлийн генетикийн болон хүрээлэн буй орчны нөлөөллөөс шалтгаалдаг. Судалгаагаар MAOA, 5-HTTLPR, DRD4 зэрэг генүүд хүний зан төлөвийг тодорхойлоход чухал үүрэгтэй болохыг тогтоосон. MAOA гений тодорхой хувилбар нь түрэмгий зан төлөвтэй холбоотой байдаг бөгөөд зарим судалгаагаар энэ ген ааваас өвлөгдөх магадлал өндөр болохыг харуулсан. DRD4 ген нь адал явдал эрэлхийлэх зан төлөвт нөлөөлдөг ба судалгаагаар энэхүү гентэй хүмүүс шинэ зүйл турших дуртай, эрсдэл хийх хандлагатай байдаг нь тогтоогдсон.

Өвчинд өртөмтгий байдал нь мөн удамшлаас ихээхэн хамаардаг. Чихрийн шижин (TCF7L2), зүрх судасны өвчин (LDLR, APOE), Альцгеймерийн өвчин (APOE4), хорт хавдар (BRCA1, BRCA2) зэрэг өвчнүүд тодорхой генүүдээр дамжин удамшдаг нь олон судалгаагаар тогтоогдсон. Судалгаагаар зүрхний өвчнөөр өвчлөх магадлал 40-50% нь удамшилтай холбоотой болохыг тогтоосон байдаг. APOE4 гентэй хүмүүс Альцгеймерийн өвчин тусах магадлал өндөр байдаг нь олон судалгаагаар батлагдсан. Хорт хавдрын BRCA1, BRCA2 генүүд эхийн талаас ирсэн тохиолдолд өвчлөх магадлал өндөр байдаг бол эцгийн талаас ирсэн генүүдээс шалтгаалах нь арай бага байж болно гэж үздэг.

Судалгаагаар зан төлөв, сэтгэл зүйн онцлогийг тодорхойлох генүүд X хромосом дээр ихээр байрладаг тул эмэгтэй хүүхдүүд ээжийнхээ зан аашийг илүүтэй өвлөх хандлагатай байдаг. Харин эрэгтэй хүүхдүүдийн хувьд зан төлөв нь аавын нөлөөллөөс гадна нийгмийн орчноос шалтгаалан бүрэлддэг.

Хүний хандлага, ухамсар, зан төлөвийн хувьд OXTR (окситоцин хүлээн авах рецептор) ген чухал үүрэгтэй. Энэ ген нь хайр, итгэлцэл, бусадтай харилцах чадварыг зохицуулдаг. Судалгаагаар ээжийн талаас энэ ген удамших магадлал өндөр байдаг гэж үзсэн.

Дүгнэвэл, хүн аав, ээжээсээ гадаад төрх, биеийн бүтэц, оюун ухаан, зан төлөв, өвчинд өртөмтгий байдал зэрэг маш олон зүйлсийг удамшиж авдаг. Зарим шинжүүд (жишээ нь, өндөр, Y хромосомтой холбоотой эрэгтэйчүүдийн онцлог шинжүүд) ааваас илүүтэй өвлөгддөг бол, зарим нь (жишээ нь, оюун ухааны чадварт нөлөөлөх X хромосомтой холбоотой генүүд) ээжээс өвлөгдөх магадлал өндөр байдаг. Удамшлын мэдээлэл нь зөвхөн генетикийн хүчин зүйлсээр хязгаарлагдахгүй бөгөөд хүрээлэн буй орчин, амьдралын хэв маяг, хүмүүжил зэрэг хүчин зүйлүүдтэй харилцан үйлчилснээр илэрдэг.

Номзүй

• Plomin, R., & Deary, I. J. (2015). Genetics and intelligence differences: five special findings. Molecular Psychiatry, 20(1), 98-108.
• Davies, G., et al. (2018). Study of 1,000+ intelligence-associated genetic variations. Nature Neuroscience, 21(8), 1164-1172.
• Caspi, A., et al. (2002). Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children. Science, 297(5582), 851-854.
• Kandel, E. R. (2007). In Search of Memory: The Emergence of a New Science of Mind. W. W. Norton & Company.
• McRae, A. F., et al. (2017). The genetics of human height. Nature Genetics, 49(1), 75-82.
• Hariri, A. R., & Holmes, A. (2006). Genetic variation in serotonin function and amygdala activity. Trends in Cognitive Sciences, 10(4), 182-191.