Трампын тарифын дайн Монголыг тойрохгүй нь тодорхой болсон. Эхнээсээ ч эдийн засагт эрвээхэйн эффект үзүүлж байна.

АНУ-ын ерөнхийлөгч Д.Трамп Хятадын бүх бараанд 20 хувийн татвар ногдуулсан. Ши Жиньпин 10-15 хувийн татварыг нэмэгдлээр хариу барьсан. Харамсалтай нь, АНУ-Хятадын харилцан бие, биедээ тавьсан тарифын зөрчилдөөн Монголын нүүрсний экспортод том цохилт авчирч байна.  Монгол Улсын гадаад орлогын дийлэнх нь нүүрсний худалдаанаас бүрддэг. Тиймээс 2025 онд 83 сая тонн нүүрсийг 105 ам.доллараар зарж, улсын төсвөө бүрдүүлэхээр тооцсон Засгийн газар төсвийн тодотгол хийх, бодлогоо өөрчлөх зайлшгүй шаардлага бий болжээ.

Дөрвөн жилийн өмнө нэг тонн нүүрсээ 358 ам.доллараар Хятадын зах зээлд нийлүүлж байсан бол 2025 он гарсаар нүүрсний үнэ нэг тонн нь 70-80 ам.доллар болтлоо унасан. Тэр тусмаа Бээжин гангийн үйлдвэрлэлээ танахаа Бүх Хятадын ардын төлөөлөгчдийн их хурал дээрээ зарласан нь Монголын хувьд хамгийн муу мэдээнүүдийн нэг юм.

Эдийн засагт нүүрлэсэн хямрал, инфляцийн хөөрөгдлөөс хамгаалж Монголбанк бодлогын хүүгээ огцом нэмсэн нь уртдаа бизнес эрхлэлт хумигдаж, ажлын байр цөөрч, ажилгүйдэл нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ядаж байхад төр татвар, хураамжуудаа эрс нэмж, реформ нэрээр тог цахилгааны үнийг 83-85 хувиар нэмсэн нь ядарсан иргэдэд том дарамт болж байна.

Гурил будаа, мах, сүү гээд идэх хоол өмсөх хувцас, орон байр, орон сууцны үнэ үржүүлэхийн хүрдээр дээшээ өгсөж байна. Уг нь УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө Засгийн газарт хамтарсан улс төрийн намууд “татвар нэмэхгүй, төрийн оролцоог бууруулна” гэсэн амлалт өгсөн. Атал өнөөдөр авто машины албан татвар 2-3 дахин, зам ашигласны төлбөр тав дахин нэмэгдсэн. Эдгээр татварын нэмэгдлээс улсын төсөвт 151.5 тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж тооцжээ. Нэг ёсондоо, эрх баригчид захиран зарцуулах мөнгөө реформ нэрээр нэмсээр л байгаа билээ. Эрчим хүчний үнийн нэмэгдлээс болж бараа бүтээгдэхүүний үнэ өнгөрсөн нэгдүгээр сард гэхэд 9.1-16.4 хувиар өсчээ. Гэх мэт, гадаад, дотоодын сөрөг шийдвэр монголчуудын орлогыг хумьж, зарлагыг тэлсээр.

Нийтдээ 40 гаруй татвар, хураамж, шимтгэлийг Монголын төр иргэдээсээ авдаг. Энэ нь иргэдийг бүсээ чангалахад хүргэдэг. Эсрэгээрээ эрх баригчдын зарцуулж байгаа төсвийн хөрөнгө жилээс жилд өссөөр. Ямар сайндаа Хөвсгөлд бяслагийн үйлдвэр барина гээд Ц.Даваасүрэн 17 тэрбумыг “авах”-аар төсөвт суулгуулсан. 2021 оноос эхлээд таван жил бяслагийн үйлдвэр нэрээр төсвийн мөнгийг салхинд хийсгэж иржээ. Энэ мэт үр ашиггүй зардлаа хумьсан бол эдийн засагт илүү нэмэртэй байхсан.

Атал иргэдийн төлөх татвар, эрх баригчдын үрэх зардал хоёр эн тэнцүү өссөөр байна. Төр нэг гараараа иргэдийн татварыг нэмж, нөгөө гараараа төрийн дарга нарын тоог үржүүлсээр. Хяналтын менежер, БЭТ, бүтээмжийн менежер гэх мэтчилэн Хамтарсан Засгийн газрын орон тоо улам данхайж байна. Тэр хэрээр төсвийн зардал нэмэгдэж, дарга нарын тансаглах, үрэх мөнгийг олж өгөхийн тулд татвар төлөгчид жинхэнээсээ хуруу, хумсаа хуйхлаж сууна.

Уг нь эдийн засгийн хямралтай тэмцэх бодлого, төсвийн хэмнэлт УИХ-ын чуулганы танхимаас эхлэх ёстой. Гэтэл УИХ-ын гишүүд нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр гаднаас “туршлага” судалсаар. Япон, Канад, Польш, Хятад гээд чуулганы завсарлагаанаар төрийн мөнгөөр гадагшаа зугаалаагүй үлдсэн гишүүн тун цөөн.

Канадын Торонтод болсон "PDAC-2025"-д оролцсон УИХ-ын 20 гишүүний зардал иргэд, аж ахуйн нэгжийн нуруун дээр буух нь тодорхой. Уул уурхайн чуулганд УИХ-ын гишүүд оролцлоо гээд эдийн засагт ямар нэмэртэй ч билээ. Тэндээс ямар туршлагыг тэд хуримтлуулсан гэдэг нь ч сонирхол татах нь мэдээж. УИХ-ын гишүүн бол иргэдийн төлөөлөл болохоос иргэдээсээ илүү эрх мэдэл эдлэх ёстой хүмүүс биш юм. Иймээс УИХ-ын гишүүд, сайд дарга нарын гадагшаа томилолтоор явах зардлыг иргэдэд тайлагнах шаардлагатай. Ингэж байж л төсвийн захиран зарцуулалт хяналттай болно.

Тэгээд ч иргэд нь бүсээ чангалж, чардайж байхад эрх баригчид тэлээгээ суллаж болмооргүй. Тэлээгээ сулласан төр иргэдийнхээ бүсийг чангалахаа тэгвэл боль. Иргэдээ явган алхахыг шаардах атлаа улстөрчид төрийн мөнгөөр онгоц хөлөглөн зугаалж байгаа нь Монголын төрийн шударга ёс юм!

Б.БАТ