Амар байна уу, Үүнийг уншиж буй та сонсов уу, өвөл, хаврын уралдааныг сэргээе гэж байгааг, морьтон соёлын морьтой жагсаал гээчийг… Арав илүү жил өвөл, хаварт морь уралдуулахгүй, хүүхдийн эрхийг зөрчинө гэж мэтгэсэн энэ хугацаанд буруу зөв алин болохыг тунгаах гэж зүдэрч байгаа биз. Аргагүй ээ, амаргүй. Гүйцэтгэх засгийн тэргүүн нь амаргүй гэж хэлж болсон юм, монгол соёлоо тээж үлдэх эсэхээ шийдэх гэж байгаа энэ цаг үед ёстой амаргүй зүйлийн нэг гэвэл яах аргагүй морьтон монгол уу, “морьгүй” монгол уу гэх асуулт. Гэсэн ч хүн гэдэг амьтан амаргүйг амарчлая гэж санасандаа гал асааж агуйнаас гарсан юм хойно арга байж л таараа. Өвөл, хаврын морин уралдааныг 11 дүгээр сарын 1-нээс тавдугаар сарын 1-нийг хүртэл хориглох Засгийн газрын шийдвэр 2019 оны нэгдүгээр сарын 30-ны өдөр тас хийтэл буусан. Тас хийтэл буух хүртэл тав илүү жил уралдуулах уу, үгүй гэж хэлэлцэж эхэлсэн. Гэхдээ хүүхдийн эрхийн конвенц, хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр гэж “еэвэнгийн нэг тал”-ыг бариад л үзэж тараад байв. Хүүхдээ хамгаалах гэсэн романтик сэтгэлгээ байлгүй яахав.

Гэхдээ прагматик хандвал юм арай өөрөөр эргэнэ. Дэлхийн хаана ч Монгол байна уу, Мозамбик байна уу хамаагүй морь унахыг хориглодоггүй аж.

Хүүхдийн эрхийн конвенцид тухайн унаач хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг шууд эрсдэлд оруулах замаар боолчилж, ашиг олох замаар мөрий тавьсан тохиолдолд хориглох заалттай. Индонези болон булангийн хэд, хэдэн оронд 15-аас доош гээд нас заачихсан байгаа нь мөрийтэй, бооцоот уралдаан тул тухайн адууг бие даан шийдвэр гаргадаг хүн унах шаардлага үүснэ. Тийм ч учраас хатуу нас заачихсан хэрэг. Монгол Улсад одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар боолчлох нь байтугай, мөрийтэй ямар ч зугаа хориотой. Аливаа тоглоом дүрэмтэй, дүрэм нь тодорхой байх учиртай. Тухайн холбоо болон уяач, унаачийн эрх зүйн байдлыг тодорхой болгоод, дүрэм нь хэлбэрэлтгүй эрх тэгш үйлчилдэг хөрсийг бүрдүүлж байж уралдаан тодорхой болно. Тэгээд ч өвөл, хавартаа онгойгоогүй морь зун наадамд дээгүүр давхихгүй. Монгол наадмын жавхааг нэмье гэж санавал өвөл, хаврын уралдаан байх ёстой. Гэхдээ дүрмийг тодорхой болгоё л доо. Төрөөс байг, хүүхдийн эрхийн асуудал эрхэлсэн нийгмийн байгууллага нь байг, тухайн спортын холбоо нь байг. Унаач хүүхдүүдийн төлөөлөл ч байг. Олон талыг хамруулж байж дүрмээ тодорхой болгож аваад эндэгдэлгүй, эрсдэлгүй өвөл, хавартаа наадъя л даа. Адуу гэдэг бол амь, амжиргаа. Зөвхөн нэг хүүхдийн асуудал ч биш. Засгийн шийдвэр тас гэж буухтай зэрэгцээд нөгөө талд нь хөдөөд малчид тэмүүлэлгүй болжээ. Үүнийг дан ганц би хэлээд байгаа ч юм биш. Засгийн шийдвэрээс жилийн хойно 2020 онд тухайн үеийн ММСУХ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ч.Хишигбаатар “Хаврын морин уралдааныг шууд тас хориглох нь үндэсний их соёлын өв, уламжлалын дархлаа суларч, малчид, энэ салбарын үйл ажиллагаа эрхэлдэг иргэд орон нутагтаа тогтвор суурьшилтай оршин суух болон залуу малчдын залгамжийг тасалдуулах, уралдаанч хүүхдүүд, залуу уяачдыг олноороо урагшаа гарч ажиллахад хүргэж байна” гэж байв.

Нээрээ ч үүнийг батлах мэт урд хөршид, тэр дундаа ӨМӨЗО-нд өвөл, хаврын уралдааны тоо нэмэгдээд зогсохгүй аялал жуулчлалын тусдаа брендинг үүсгэжээ.

Монголд тас хориглосон шийдвэр нөгөө талд час хийсэн санаа болоод одоо жилдээ 17.1 сая жуулчин Өвөр Монголд ирдэг болж. “Go Mongolia” гэж ирээд л өнгөрсөн зун баахан сүржигнэв дээ. Солонгосын “Б” листийн жүжигчид, моделиуд, бүр “Юүтүбэр” ч авчирч үзэв. Тэгж, тэгж 2024 онд ирсэн жуулчид нь 727 мянга. Юун нөгөө 400 сая. Тэр их мөнгийг үр ашиггүй зарцуулж байхын оронд дэргэд байгаа соёлоо сурталчил л даа. Монгол нутагт жилийн 12 сарын 60 хувь нь хүйтэн, сэрүүн уур амьсгалтай байдаг. Хүйтэн, сэрүүн гэдгээ морьтон соёлтой сүлэлдүүлээд жуулчид татъя л даа. Татаад эдийн засгийн нэг хэсгээ бүрдүүлье л дээ. Тэртээ тэргүй бид урд хөршөөсөө холдоод явахгүй нь тодорхой. Харалган бодлогоор бүр холдохоос өмнө монгол уламжлалаа сэргээгээд гаднынхан харах юмтай, дотнынхон баясах юмтай үлдвэл ёстой нөгөө “Алсын хараа” гээч нь энэ болно. “Алсын хараа-2050”-д “Нүүдлийн соёл иргэншилт монгол” зорилтын гурав дахь үе шатын нэгдүгээрт “Үндэсний өв соёл, нүүдлийн ахуйг уламжлал, шинэчлэлтэй хослуулсан, нүүдлийн соёл иргэншлийг хадгалсан тэргүүлэх улс болно” гэж заасан нь бий. “Монголын дуу гэвэл моторын дуу биш Морьтон залуусыг уяраасан Мойл хархан нүдтэнүүдийн дууг Монгол гэдэг юм…” гэж төрийн шагналт Р.Чойном нэгэнтээ шүлэглэсэн нь бий. Монголтой, морьтой, уламжлалтай байсан цагт л дэлхийн 197 улсаас Монгол Улс, монголчууд та бид ялгарна.

Г.Гэрэл