Эрчим хүчээр хөршүүдээсээ уяатай явж ирсэн Монгол Улсын хувьд 27 жил гацсан уран олборлох төслөө хэрэгжүүлж эхэлбэл дэлхийн цөмийн эрчим хүчний салбарт тэсрэлт хийх төдийгүй үйлдвэржсэн орон болох сууриа тавина. Учир нь, цөмийн эрчим хүчний түүхий эдийг олборлож эхэлнэ гэдэг нь атомын цахилгаан станцтай болохын эхлэл ч гэж үзэж болно.

Засгийн газар шинэ оны босгон дээр Монгол Улс, Франц улстай хамтран хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн “Зөөвч Овоо” төслийг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг өргөн мэдүүлсэн нь УИХ-аар хэлэлцүүлэгт орсон ч хараахан батлагдаагүй байна.

Эл төслийг хэрэгжүүлэх эрхийг УИХ-аас өгснөөр Монгол Улсын хувьд "Оюутолгой" төсөл хөдөлснөөс хойш уул уурхайн салбарт хэрэгжих хоёр дахь том төсөл болно.

Хэдийгээр Зөөвч Овоо орд нь ураны нөөцийн хувьд Оюутолгойн зэсийн ордоос хэд дахин бага боловч монголчуудын хүртэх өгөөж хэд дахин нэмэгдэхээр буй.

Засгийн газрын түвшинд “Зөөвч Овоо” төслийн үр өгөөжийг тооцохдоо “Оюутолгой” төсөл дээр гарсан алдааг давтахгүй байхад анхаарч ажилласан байдаг. Энэ ч үүднээс төр 34 хувь эзэмшлийнхээ ногдол ашгийг авбал ямар вэ, орлуулбал ямар вэ гэдэг санхүүгийн тооцоог хийж үзсэн. Эцэст нь, эрсдэлгүй байх хувилбарыг сонгосон.  Тодруулбал, төр эзэмших 34 хувийн энгийн хувьцааг тус хэлэлцээний протоколын дагуу 10 хувийн давуу эрхийн хувьцаа, 5 хувийн тусгай Ашигт малтмалын нөөц ашигласан төлбөр /АМНАТ/-өөр орлуулж, 14 хүртэлх хувийн суурь болон өсөн нэмэгдэх АМНАТ тооцоход давуу эрхийн хувьцаа нь 593 сая ам.долларын ногдол ашиг, АМНАТ-т 2 тэрбум ам.доллар, үүнээс суурь АМНАТ-т 717 сая ам.доллар, тусгай АМНАТ-т 717 сая ам.доллар доллар, өсөн нэмэгдэх АМНАТ-т 573 сая ам.доллар, нийт улс, орон нутгийн төсөвт 5.2 тэрбум ам.долларыг ямар нэгэн эрсдэлгүйгээр төвлөрүүлэхээр тооцжээ.

Дэлхийн банкны зүгээс Монгол Улсын Засгийн газрыг энэ мэт төслийг хэрэгжүүлэхдээ жижиг хувьцаа эзэмшигчээр оролцохоос зайлсхийж, төрийн хувь эзэмшлээ АМНАТ-өөр орлуулах нь илүү ашигтай гэх зөвлөмжийг мөн өгч байсан аж.

Түүнчлэн төсөвт төвлөрүүлэх татвар, төлбөр, хураамжийн орлого, ногдол ашгийн орлоготой харьцуулбал төслийн зардлын өсөлт эрсдэлгүй орлогод тооцогддог байна.

Хэрэв Засгийн газар 34 хувийн энгийн хувьцаа эзэмших тохиолдолд Монголын талд ногдох нийт 5.6 ам.долларын 1 тэрбум ам.долларын орлогын 82 хувь нь зардлын өсөлтөд орох эрсдэлтэй бол үлдсэн 18 хувь нь зардлын өсөлтөөс үл хамаарах эрсдэлгүй найдвартай орлогод тооцогдоно.

Иймээс 10 хувийн давуу эрхийн хувьцааг ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрөөр орлуулснаар эрсдэлгүй орлогын хувийг 18 хувиас 45 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх боломж бүрдэж байгаа аж. Иймд 34 хувийн энгийн хувьцааг 10 хувийн төрийн эзэмшлийн давуу эрхийн хувьцаа, 5 хувийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрөөр орлуулж, Монгол Улсын Засгийн газар ногдол ашиг хуваарилах хугацааг хүлээлгүйгээр төсөл хэрэгжиж эхэлсэн өдрөөс эхлэн үр өгөөжийг шууд хүртэх боломжийг бүрдүүлэх зорилгоор дээрх санхүү схемийг сонгосон байна.

Засгийн газар 10 хувийн төрийн эзэмшлийн давуу эрхийн хувьцааг эзэмшсэнээр бусад энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс тэргүүн ээлжинд ногдол ашиг хүртэх, хувьцаанд ногдох хөрөнгө оруулалт хийх үүрэг хүлээхгүй байх, бүтээгдэхүүний 10 хүртэлх хувийг хөрөнгө оруулагчтай ижил нөхцөл, болзлын дагуу худалдан авах, түүнчлэн компанийн дүрэмд өөрчлөлт орох, тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэх, барьцаалах зэрэг компанийн тодорхой, чухал шийдвэрүүдэд хориг тавих онцгой эрхтэй байхаар талууд харилцан тохиролцжээ.

Түүнчлэн ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрийн хувь, хэмжээг талуудын хооронд байгуулсан протоколыг үндэслэн ураны хүдрийн баяжмалын зах зээлийн үнийг харгалзан 5 хувь хүртэл байхаар тогтоолын төсөлд тусгасан байна. Дээрх хувилбарыг сонгосноор төслийн ТЭЗҮ-д тулгуурлан олон улсын стандартын дагуу санхүүгийн тооцооллын загварыг Монголын тал боловсруулж, хөрөнгө оруулагчтай тулган баталгаажуулалт хийсний үндсэн дээр стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын үр өгөөжийн дийлэнх хэсэг буюу 51-ээс доошгүй хувийг Монгол Улсын хуримтлагдсан дүнгээр жил бүр хүртэх нөхцөлийг баталгаажуулжээ.

Хэрэв Монголын талын шууд үр өгөөж 51 хувьд хүрэхгүй байх тохиолдолд талууд үр өгөөжийг 51 хувьд хүргэх шаардлагатай үр өгөөжийн тохируулга хийх, хөрөнгө оруулагч нэмэлт төлбөрийг Засгийн газарт нөхөн төлөх үүрэгтэй байхаар тохиролцжээ.

Мөн хөрөнгө оруулагч талаас нийт 27 төрлийн татварыг тогтворжуулах санал ирүүлснийг хэлэлцээрийн явцад бууруулж, зөвхөн ААНОАТ, НӨАТ, АМНАТ, гаалийн татвар гэсэн дөрвөн төрлийн татварыг тогтворжуулах, харин байгаль орчны салбарын албан татварыг огт тогтворжуулахгүй байхаар харилцан тохиролцжээ.

АМНАТ-ийг үндсэн болон нэмэгдүүлсэн хувиар тооцох бөгөөд тусгай төлбөрийг бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээнээс хасагдуулж, инфляцад тооцохгүйгээр бүрэн төлөхөөр тусгасан байна.

Хөрөнгө оруулалтын гэрээг төсөл хэрэгжүүлэгчийн эзэмшиж байгаа гурван тусгай зөвшөөрлийн хүрээнд авч үзэх, ирээдүйд авч болох тусгай зөвшөөрлүүдийг хамруулахгүй байх. Олборлолт, үйлдвэрлэлийг газар доор уусган олборлох технологиор явуулах, ТЭЗҮ, байгаль орчны нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээнд тодорхойлсон суурь үзүүлэлтүүдийг ашиглан төслийн бүх үе шатанд байгаль орчны мониторинг, геоэкологийн судалгаа, цацрагийн хяналтыг хэрэгжүүлэх. Төслийн үйл ажиллагаа болон технологид олон улсын атомын энергийн агентлагийн шинжээчдээр гурван жил тутамд хөндлөнгийн аудит хийлгэх талаар хөрөнгө оруулагч талтай урьдчилан тохиролцож гэрээнд тусгаад байгаа аж.

Мөн төсөл хэрэгжүүлэгч компани Дорноговь аймгийн Засаг дарга, төсөл хэрэгжүүлэх Улаанбадрах сумын Засаг даргатай гурван талт хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж, орон нутгийн хөгжлийг дэмжих хүрээнд жил бүр нэг сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ. Төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн нийт ажилчдын 90-ээс дээш хувь нь Монгол Улсын иргэн байна. Уурхайн ашиглалтын үе шатанд нийт туслан гүйцэтгэгчдийн 60 хувиас доошгүй, жилийн нийт худалдан авалтын үнийн дүнгийн 40 хувиас доошгүй нь Монгол Улсад бүртгэлтэй татвар төлөгч хуулийн этгээд байхаар тохиролцож, хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгажээ.

Сангийн сайд Б.Жавхлан “Хэрвээ бид "Оюутолгой" төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг энэхүү “Зөөвч Овоо” төслийн загвараар байгуулж чадсан бол хүртэх өгөөж тав дахин их байх байсан” гэж тодотгоод буй.

Энэ тухай тэрбээр “Оюутолгой төсөл дээр дээр гаргасан алдаагаа давтаж болохгүй.  "Оюутолгой" төслөөс бид 34 хувийг эзэмшсэн ч өнөөдрийг хүртэл ногдол ашиг аваагүй. Цаашид ч хэзээд авах нь тодорхойгүй.  "Зөөвч Овоо" төслийн хувьд ямар ч санхүүгийн хариуцлага хүлээхгүйгээр 10 хувиа үнэ төлбөргүй авна.

Ашигтай ч бай ашиггүй ч бай АМНАТ авна, суурь АМНАТ 5, тусгай АМНАТ 5, өсөн нэмэгдэх АМНАТ 9 хувь хүртэл байхаар зааж өгсөн.

Дэлхийд хаана ч байхгүй өндөр АМНАТ тогтоож чадсан. 51 хувь хүрэхгүй тохиолдолд тэр жилд нь өгөөж тохируулагч нэмэлт төлбөрийг шууд зардлаас нь гаргаж авна. 51 хувийг ямар нэг эрсдэлгүйгээр авах шууд өгөөж. Төслийн хугацаанд 5.2 тэрбум ам.долларыг ямар ч эрсдэлгүйгээр авна.

Эрсдлийг тойрч чадсан, өмнөх алдаануудаа тойрч чадсан, эрсдэлгүй болгож чадсан. Ирээдүйд жишиг болох гэрээ” гэж мэдэгдээд буй.

Г.ХОРОЛ