УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгын тарьсан балгийг засахын тулд хамтарсан Засгийн газар нүүрээ ширлэн, Хятадын төрийн өмчит “Чайна энержи” компанитай энэ өдрүүдэд хэлэлцээ хийн, Гашуун сухайт-Ганц мод боомтын хил холболтын төмөр замаа бариулж авахаар яаравчилж буй.

Хэдийгээр хоёр тал хил холболтын төмөр зам дээрээ харилцан тохиролцсон ч нүүрс худалдах, худалдан авах гэрээн дээрээ эцэслэн тохироогүй байна гэх мэдээллийг Аж үйлдвэр эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан мэдэгдсэн.

Учир нь тус компанийн зүгээс 16 жилийн турш нүүрс худалдан авах саналыг тавиад буй. Гэхдээ нүүрс худалдан авах хүрээнд “Чайна энержи” компанийн хувьд биржийн үнийг барихгүй, тусдаа аргачлал гаргаж тооцох санал тавьсан нь анхаарал татна.

“Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн Чалько компанитай байгуулсан оффтейк гэрээгээр тус компаниас авсан зээлд нүүрс нийлүүлж, өрөө дардаг. Энэхүү нүүрсний өрийг барагдуулах хугацаа 2027 оноор дуусгавар болно. Нүүрсийг хэдэн ам.доллараар зардаг вэ гэх мэдээлэл нууцын зэрэглэлд явж ирсэн. Шалтгаан нь оффтейк гэрээ байгуулсантай холбоотой.

Гэхдээ зарим нэг мэдээлэл ил болсон нь “Чалько”-д нийлүүлж буй нүүрсний үнэ нь Хятадын таван боомтоор зарагдаж буй нүүрсний үнийн дунджаар тогтдог. Тэр жишиг дагуу “Чайна энержи” нүүрс худалдан авах санал тавьсан байж мэдэхээр буй.

Энэ тохиолдолд Засгийн газрын хувьд дээрх хувилбараар саналыг хүлээн авсан нөхцөлд УИХ-аас баталсан Биржийн тухай хуулийг зөрчих болно. Иймээс энэ асуудал дээр нухацтай ярилцах, нөгөө талдаа УИХ-аас зөвшөөрөл авахгүйгээр дан ганц толгой мэдэн шийдэх эрхгүй болж буй юм.

Мөн нүүрсний худалдан авалттай холбоотой хэлэлцээр хийж буй энэ цаг мөчид Хятадад нүүрсний үнэ уналалттай байгаа нь нэрмээс болж мэднэ.

“Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн биржээр арилжаалсан эрчим хүчний нүүрсний үнэ /2024.11.22/ 49.8 ам.доллараар зарагдсан нь өмнөх жилийнхээс бууралттай байгааг илтгэж буй. Дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаагаар нүүрсний үнэ ирэх онд ч уналттай байх төлөв гарсан. Тодруулбал, ирэх онд нүүрсний үнэ 13 орчим хувийн уналттай байх төлөв гарсан гэдгийг өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдсэн. Иймээс “Чайна энержи” компанитай байгуулах нүүрс худалдах, худалдан авах гэрээг Засгийн газраас байгуулагдсан ажлын хэсгийнхэн хэр зөв ашигтай хийж чадахаас Монголын хар алт үнэгүйдэх, үнэд орох эсэх шалтгаалах болж буй.

Нөгөө талаар “Чайна энержи” компани Тавантолгой бүлэг ордын Онч хараат, Бортолгой ордод 16 жил олборлолт явуулах саналыг давхар тавьсан гэх мэдээллийг хэвлэлүүд бичих болсон.

Аж үйлдвэр эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан “Эрдэнэс Тавантолгой компанийн баруун, зүүн цанхийн орд маань одоогийн хүчин чадлаараа экспортолж байгаа нүүрснээсээ илүүг гаргах боломжгүй. Тийм учраас олон улсын нээлттэй тендер зарлаж, шинээр хажуу талд нь Онч хараа, Бортолгой гэсэн өмнө нь судлагдсан байсан ордуудаа ашиглалтад оруулж илүү их экспорт хийх боломжтой болно. Гурван асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэж байж, асуудал гацаанаас гарна” гэдэг мэдээллийг өгөөд буй нь “Чайна энержи” компани нь нүүрс олборлох саналыг давхар тавив уу гэдэг ойлголтыг ч төрүүлээд байгаа юм.

Нөгөөтэйгүүр, “Чайна Энержи” компани Онч хараат, Бортолгой ордод 16 жил олборлолт явуулахдаа эхний 5 жил 27, дараагийн 11 жил 20, нийт 247 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөсөн тухай мэдээлэл ч цацагдах болсон.

Өөрөөр хэлбэл, хил холболтын төмөр зам ашиглалтад орсон нөхцөлд өмнөд хөрш рүү гаргах нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлж байж, үр ашгийг нь богино хугацаанд хүртэх бололцоо бүрдэх тул “Чайна энержи”-гийн тавьсан саналыг бүхэлд нь хүлээн авахаас өөр арга байхгүй гэдэг асуудал ч хөндөгдөж эхлээд байна.

Хамтарсан Засгийн газрын 2028 он хүртэл хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөний 14 мега төслийн эхэнд Гашуунсухайт-Ганц мод хил холболтын төмөр зам эрэмбэлэгдсэн ч түүний дараа Ханги-Мандал, Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүн хатавчийн хил холболтын төмөр замыг барьж байгуулснаар жилд нүүрсний экспортоо 120 сая тоннд хүргэх бололцоотой болно. Тиймээс зөвхөн Гашуун сухайт-Ганц мод хил холболтын төмөр замыг барьж байгуулснаар сэтгэл ханаж болохгүй. Цаашид экспортын төмөр зам барих ажлууд тууштай хийгдэх ёстой гэх байр суурийг барих хүмүүс ч олон байна.

Хэлэлцээрт тохирсноор Гашуун сухайт-Ганц мод хил холболтын төмөр замыг “Чайна энержи” хоёр жилийн дотор буюу 2027 онд ашиглалтад оруулахаар амлажээ.

Гол нь Монгол Улс амласандаа байж, төлөвлөснөөрөө ажлаа эхлүүлж дуусгах тууштай байдал чухал. Дахин хөршөө муривал олон улсын арбитарт дуудагдах анхааруулга авсан байгааг бодолцох учиртай. “Чайна энержи” компанийн зүгээс Монголын тал хэлсэн ярьсандаа байгаагүйгээс болж үүссэн алдагдал 2.7 тэрбум юань гэсэн тооцоог гаргасан. Монголын талын алдагдсан боломж ч бас том тоогоор яригддаг. Аж үйлдвэр эрдэс баялгийн яамнаас гаргасан тооцооллоор 2015 оноос хойш төмөр зам ашиглалтад орсон бол 232 сая тонн нүүрсийг экспортод гаргаж, 18.5 тэрбум ам.долларыг нэмж олох боломж байсан гэх нь бий.

Иймээс энэ удаагийн хэлэлцээрээс Монгол Улс буцвал урд хөрштэйгээ дахин нүүр тулах аргагүй болно. Мөн өмнө нь “хулхидаж” байсан гээд буулт хийн, Монголын эрх ашигт харшлах гэрээ хэлэлцээрийг хийж болохгүй. Тиймээс тун хүнд хэлэлцээрт Засгийн газар нүүрээ улалзуулан зүтгэж байна гээд хэлэхэд буруудахааргүй байгаа юм.

Г.ХОРОЛ