Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваантай ярилцлаа.

 -УИХ-аар ирэх 2025 оны төсвийг баталлаа. Ирэх онд танай салбар яам хэдэн төгрөг юу юунд зарцуулахаар тусгав?

-Ямартай ч ирэх оны төсвийг УИХ-аар баталлаа. Гэхдээ удахгүй дахин тодотгол орж ирнэ. Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны тухайд хамгийн бага төсөвтэй яамдуудын нэг. Ирэх онд нийт 70 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй. Үүнээс 40 тэрбум төгрөгийг агаарын геофизикийн төлбөрт өгнө. Үлдсэн 30 тэрбум төгрөг нь ерөнхийдөө манай яамны зарцуулах мөнгө гэж ойлгож болно. Ямар нэгэн төсөл хөтөлбөрт тусгагдсан мөнгө байхгүй. Урсгал зардалдаа зарцуулагдах мөнгө. Нэг зүйл хэлэхэд, улсын төсвийн бүрдүүлэлтийн 30 хувь, дотоод нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь хэмжээ өндөр, мөн экспортын орлогын 94 хувийг бүрдүүлж байгаа мөртлөө яагаад ийм бага төсөвтэй байгаа талаар олон хүн гайхаж асуудаг. Өнөөдөр бодит байдал ийм л байна.

-Монгол Улс аж үйлдвэржсэн улс болох талаар олон жил ярьж байгаа боловч ийм бага төсөвтэй байхаар ам ажил зөрж байгаа харагдаж байна. Агаарын геофизикийн судалгаа 40 тэрбум төгрөгөөр хийлгэх хэрэгцээ шаардлага юу байв?

-Монгол Улс 2024 оны сонгуулийн дараа УИХ-ын 126 гишүүнтэй болж, хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Тиймээс энэ удаа шинээр бүрэлдсэн УИХ, Засгийн газрын гишүүд олон жил ярьсан, гацсан төсөл хөтөлбөрүүд тэр дундаа үйлдвэржилт, нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэлийг урагшлуулахыг зорьж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамыг Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам болгож өөрчилсөн. Аж үйлдвэрийн бодлого гэдэг хамгийн их ажлын байр, нэмүү өртөг шингээдэг салбар учраас энэ чиглэлд ахиц дэвшил гаргахыг зорьж байна. Хөнгөн болон хүнсний үйлдвэрлэлүүдээс бусад төрлийн бодлогууд дээрээ түлхүү анхаарч байна. Тэр дундаа Монгол Улс уул уурхайн орон учраас энэ чиглэлийн үйлдвэрүүдээ хөгжүүлнэ.

Ирэх оны төсөв дээр агаарын геофизикийн судалгаанд 40 тэрбум төгрөг тавьсан. Монгол Улс нийт газар нутгийнхаа 3.2 хувьд нь хайгуул, судалгаа шинжилгээ хийсэн байна. Үүнийг олон улсын жишиг тэр дундаа Австрали улстай харьцуулахад 10 дахин бага газар нутагтаа  хайгуулын зөвшөөрөл олгоод байна.

Ер нь уул уурхайн тэргүүлэгч гүрнүүд тухайлбал, Канад улсын хувьд  уул уурхайн хайгуулаа 100 хувь хийж дуусгасан байна. Тийм учраас Монгол Улс энэ чиглэлд дэлхийн улс орнуудаас дэндүү хоцорч явна. Үе үе төрөөс хайгуулыг зогсоочихдог, одоо ч зогсоочихсон байгаа энэ үед бид алдсан цаг хугацаагаа нөхөн зайлшгүй шаардлага тулгарсан. Тиймээс орчин үед дэлхийд түгээмэл хэрэглэж байгаа орчин үеийн арга бол агаарын геофизик буюу тухайн газар нутаг дээгүүр 2 километрийн зайнаас соронзон тусгай тоноглолоор тоноглогдсон онгоц нисгэж нийт дөрвөн төрлийн судалгаа хийх аргачлал юм. Уг аргачлалыг нэвтрүүлэхээр тендер зарлаж, шалгарсан компанид нь төлбөрийг нь төлөөд явж байна.

-Уул уурхайн салбараас экспортынхоо орлогын 94 хувийг бүрдүүлж байгаа хэдий ч өнөөдөр уул уурхайн хайгуул, олборлолтын талаар иргэд төдийлөн эерэг ойлголттой биш байна. Уул уурхайн салбар өндөр эрсдэлтэй байгаа ийм үед гадаад хөрөнгө оруулалт Монголд орж ирэх үүд хаалга, орчин нөхцөл нээлттэй бус харагдаж байна л даа?

-Байгалийн баялгийг ашиглах асуудлыг хот айлтай жишээд үзье л дээ. Хот айлаараа ярилцаад хэсэг бүлэг иргэдийг байгалийн хишиг хүртээхээр анд явуулж л дээ. Явсан хүмүүс ямар нэг байдлаар олз, хишиг хүртээгүй ирвэл иргэд сэтгэл дундуур үлдэнэ.

Харин олз омогтой ирвэл байгаль дэлхий хишиг хүртээлээ гэж баярладаг шиг нэг гараараа уул уурхайн салбараа урагшлуулж төсвийн орлогоо нэмэгдүүл, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүл, цалин, тэтгэвэрийн хэмжээг өсгө, эрүүл мэнд, боловсролын асуудлыг шийдэх үүрэг даалгавар өгчихөөд, нөгөө гараараа энэ бүхнийг бий болгох уул уурхайн салбараа урагшлуулах гэхээр түүнийг жадлан эсэргүүцдэг байж хэрхэвч болохгүй.

Хариуцлагатай уул уурхайн ач холбогдол, үр өгөөжийн талаар иргэд, олон нийтэд үнэн зөв мэдээ, мэдээлэл өгч, харилцан хамтарч ажиллах нь чухал. Сайны хажуугаар саар гэгчээр уул уурхайн талаар буруу суртал ухуулга гадна дотноос санаатай болон санамсаргүй байдлаар явсаар ирсэн. Уул уурхайгаа ашиглах нь хор хөнөөл ихтэй гэх суртал ухуулга хийдэг хүмүүс байна. Тиймээс бид уул уурхайн салбарын талаарх иргэдийн ойлголтыг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ шаардлага байна. Эдийн засгийн үзүүлэлтээрээ Монгол Улстай зэрэгцээд юм уу, Монгол Улсаас  хойно байсан улс орнууд хөгжлөөрөө биднээс хол тасарчихсан байна. Гэтэл бид түгжрэл, утаатайгаа, ядуу хэвээрээ, нэг хүнд ногдох ДНБ 5000 гаруйхан ам доллартой л тэнцэж байна. Тиймээс ойрын хугацаанд байгалийн баялаг ард түмний өмч мөн л юм бол түүнийгээ ашиглаад эхний ээлжид нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээг 10 мянган ам долларт хүргэх, түүнээс давуулах, улсынхаа ДНБ-ний хэмжээг өндөрт хүргэмээр байна. Ингэсний дараа дараагийн асуудлыг ярихгүй бол биднийг хэрэлдээд суутал дэлхийн хөгжил дараагийн шатанд аль хэдийнэ хүрчихлээ. Нэг ийм үг байдаг даа. "Сайхан амьдармаар байна. Нэг л юм дутаад байна. Тэр нь мөнгө" гэдэг шиг бид эхлээд эдийн засгаа тэлэх хэрэгтэй байна. ДНБ-ийн хэмжээгээ нэмэгдүүлсэн цагт дараа дараагийн асуудлаа ярих боломжтой.

Одоо бол эдийн засгийн багтаамжийн хувьд асар бага байна. Бид ядуу байгаагийн шалтгаан ердөө энэ.

-Уул уурхай хөгжсөн аймаг, сум, орон нутгийн иргэдэд хүртэх өгөөж бага байгаа нь иргэдийн дунд уул уурхайн талаарх буруу ойлголт, сөрөг хандлагыг бий болгож байгаа талаар тайлбарлаж байна. Уг өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэхэд хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Энэ бол зөвхөн Монгол Улсын өмнө тулгамдаад байгаа асуудал биш. Энэ бол дэлхий нийтийн асуудал болсон. Дэлхий дээр уул уурхайн чиглэлээр судалгаа шинжилгээ хийж байгаа уул уурхайн 10 төсөл байлаа гэхэд 9 нь орон нутгийн иргэд болоод удирдлагатай хэрхэн ойлголцож, зохицож, тэдний дэмжлэгийг авч харилцан ашигтай байх вэ гэдэг судалгаа шинжилгээнүүд явж байна.  Алтыг нь аваад авдарыг нь хаях биш алтыг нь авсан бол авдар дотор нь зохих хэмжээний баялгийг нь үлдээх гэсэн энгийн ойлголт юм. Энэ ойлголтын дагуу явах нь зүйтэй. Тиймээс УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатараар ахлуулсан ажлын хэсэг Ашигт малтмалын тухай хууль дээр ажиллаж байна. Энэ асуудлыг нэлээд нарийн тооцоо судалгаан дээр үндэслэж шийдвэрлэнэ. Тухайн ашигт малтмалыг ашиглахад АМНАТ авахаас гадна Аж ахуйн нэгжийн албан татвар аваад түүнийгээ эргүүлж хуваарилахдаа орон нутагт хэдэн хувийг нь хуваарилах вэ.

Тэр дундаа сум, аймаг, ард иргэдэд нь хэдэн хувийг нь өгөх вэ гэдгээ тодорхой болгочихвол энэ хэрүүл маргаан, үл ойлголцол тодорхой хэмжээнд багасна.

Тиймээс шинээр орж ирэх хууль дээр эдгээр зохицуулалт орж ирнэ. Салбар яамны бодлого бол АМНАТ болон татварын менежментийг уул уурхай ашиглаж байгаа тухайн орон нутагт дийлэнх хувь нь үлддэг байх логикоор асуудалд хандаж байна.

-Ирэх онд өндөр тэлэлттэй төсөв батлагдсан учраас танай салбарын хүлээх үүрэг хариуцлага нэмэгдэж байна. Тухайлбал, ирэх онд 83 сая тонн нүүрс экспортлох бүрэн боломжтой гэж та мэдэгдсэн. Ямар нэгэн байдлаар уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын хувь хэмжээ болон үнэ буурвал эрсдлээ хэрхэн тооцов. Сүүлийн үед зэсийн үнэ буурч байгаа талаар мэдээлэл байна шүү дээ?

-Төсвийн орлогыг тооцохдоо уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувь хэмжээ болон үнийг өндрөөр төсөөлсөн гэж зарим хүмүүс шүүмжилж байна. Энэ оны төсвийн орлогоос ирэх онд давуулан тооцсон. Гэхдээ 2024 онд 80 сая тонн нүүрс экспортлохоор төлөвлөсөн бол ирэх онд 83 сая тонн нүүрс экспортлох зорилго тавьсан. Энэ хэмжээндээ хүрнэ гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байна. Мөн нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр тогтвортой байна. Саяхан  БНХАУ болон Австрали улсад албан томилолт, уулзалт хийж байх үед нүүрс худалдан авах эрэлт өндөр хэвээр байна.

Хоёрдугаарт, зэс бол Монгол Улсын уул уурхайн экспортын голлох бүтээгдэхүүн. Зэсийн үнэ сүүлийн үед тогтвортой буюу өндөр хэмжээнд байна. Ойролцоогоор 9500 орчим ам. долларын үнэлгээтэй байна. Улсын төсөв дээр тооцсон түүхий эдийн үнийг сүүлийн 10 жилийн үнийг жигнэсэн байдлаар дунджилж авдаг учраас хэт өөдрөгөөр төсөөлдөггүй.

Төсвийн орлого тасалдах тал дээр одоохондоо ямар  нэгэн эрсдэл харагдахгүй байна. Бид экспортын орлогынхоо 94 хувийг уул уурхайн салбараас бүрдүүлж байж уул уурхайн орон биш гэж хэлэх ямар ч боломж байхгүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн үнэтэй байгаа энэ үед богино хугацаанд үр дүнтэй ажиллаж, эдийн засгаа тэлэх асуудлаа эхний ээлжийн зорилго бий. Эдийн засаг томорчихсон цагт эдийн засгаа солонгоруулж, бусад салбаруудаа тэлэх асуудал яригдана.Уул уурхайн бүтээгдэхүүн одоогийнх шиг тогтмол өндөр үнэтэй байхгүй шүү дээ.

-Төсөв томрохын хэрээр төр данхайж байна гэдгийг иргэд, аж ахуйн нэгжийн төлөөллүүд хэлж байна.Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-"Төр бизнес хийж байна. Данхар төр бий боллоо" гэх олон нийтийн шүүмжлэлтэй санал нэг байна. Төсөв тэлж байгаа асуудал дээр хэлэхэд Монгол Улсын хүн ам өдрөөс өдөрт өсч байна. Тийм учраас хүүхдүүдийн сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж хүн амынхаа өсөлтийг дагаад хурдацтай нэмэгдэхгүй байна. Тиймээс аль болох боловсрол, эрүүл мэндийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд барилга байшин барих, тоног төхөөрөмж авах, боловсон хүчнээр хангах гэх мэтээр жил бүр урсгал зардал өснө. Тухайлбал, жил бүр хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж авах хүүхдийн тоо нэмэгдэж байна. Тиймээс төсвийн зарлага жил бүр хүссэн ч эс хүссэн ч нэмэгдэнэ. Энэ бол жам ёсны тэлэлт гэж бодож байна.

-УИХ-аар 2025 оны төсвийг батлахдаа араас нь тодотгох асуудал яригдлаа. Та хоёр дахь удаагаа УИХ-д сонгогдон ажиллаж байгаа туршлагатай улстөрчийн хувьд энэ процессыг юу гэж харж байна?

-УИХ-ын 2024 оны сонгуулийн дараа төсвөө тодотгосон. Харин ирэх оны төсвийг батлаад хууль нь хэрэгжиж эхлээгүй байхад тодотгох тухай ярьж байгаа асуудлыг ний нуугүй хэлэхэд сайн ойлгохгүй байна. Дээр нь төсвийн зардлыг бууруулахтай холбоотой зарим гишүүдийн санал хуулийн дагуу төсвийн хуулийг хэлэлцээд явсаны дараа гарч ирж шахалт үзүүлсэн. Ямартай ч харж л байя. Би бол сайн ойлгохгүй л байна.

–Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний олборлолт, борлуулалыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн үзүүлэлтээ сайжруулахад гадаадын томоохон хөрөнгө оруулалтыг татаж чадах эсэх асуудлыг хэлэлцэж байна. Гэхдээ яаралтай горимоор оруулж ирж хэлэлцэхдээ өмнө нь гаргасан алдаагаа давтах вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Яаралтай горимоор хэлэлцүүлж байгаа нь яаралтай явуулъя л гэж байгаа юм. Бид нэг ажил хийх гэж улстөржиж ггацаасаар байтал цаг хугацаа их алдаж байна. Монгол Улс ураны төсөл хэрэгжүүлэх талаар ярьж эхэлснээс хойш 20 жил болж байна. Монгол Улсад ажил явдаггүй, гацдаг. Монгол Улстай хамтарч ажиллах асуудлууд эхэлсэн ч урагшилдаггүй гэдэг асуудал нэгэнт даамжирсан байна. Тиймээс нэг ч гэсэн асуудлыг урагшлуулъя гэдэг байдлаар ажиллаж байна. Франц болон Монгол Улсын хооронд байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ одоогоор 60 гаруй хувьтай явж байна. Тиймээс Цөмийн энергийн тухай хуулиа шинэчлэн сайжруулж, хоёр талаасаа тохиролцоод УИХ-аар оруулж байж батлагдана. Тухайн үед УИХ дээр хангалттай мэдээлэл өгнө. Энэ асуудал дээр нууж хаагаад байх зүйл байхгүй. Цаг хугацаа хэмнэх, төслөө урагшлуулахын тулд л энэ ажил  явж байна.

Нөгөө талдаа Франц улсын "Орана" компанитай хийх төсөл бол Монгол Улсын хувьд гуравдагч хөрштэйгөө хийж байгаа гадны хөрөнгө оруулалтын хоёр дахь том гэрээ.

Тийм учраас эхний том гэрээ болох Оюутолгойн гэрээтэй бүх зүйлийг харьцуулж хийж байна. Бид бүгдээрээ адилхан Монгол Улсынхаа эрх ашгийн төлөө ажиллахаа тангаргаласан учраас өмнөх алдаа дутагдлыг давтахгүй, түүнээс дордуулахгүй байхын төлөө ажиллаж байна.