Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

 – УИХ-аар  Монгол Улсын 2025 оны төсвийг 35.8 их наяд төгрөг байхаар баталлаа. Та  ирэх оны төсөв дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

– Их л яаруу сандруу байдлаар ирэх оны төсвийг баталлаа. Макро эдийн засгийн бодлого огт шингээгүй төсөв боллоо. Макро эдийн засгийн бодлогын хамгийн чухал бүрэлдэхүүнд төсөв сангийн бодлого, мөнгөний бодлого, хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлого хамаардаг. Төсөв сангийн бодлогын хувьд тогтвортой байдлын бодлого зарчмаасаа гажуудсан, хуурч мэхэлсэн, орлого зарлагаа хэт хөөсөрсөн байдлаар тооцоолсон ийм төсөв боллоо. Төсвийн орлогоо хэт өөдрөг төсөөлнө гэдэг бол татвар төлөгчдийн нуруун дээрх дарамт нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд НӨАТ төсвийн орлогын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг болсон.

Иргэд дэлгүүрээс 2,500 төгрөгөөр талх авахдаа 250 төгрөгийн НӨАТ төлдөг. Хэрэв талхны үнэ 3,000 төгрөг болбол 300 төгрөгийн НӨАТ төлнө. Өөрөөр хэлбэл, үнийн өсөлтөөс ашиг хонжоо олох гэсэн ийм дүр зураг харагдаж байна.

Цаашлаад төсвийн өсөлт инфляцыг өдөөнө. Инфляц өсөхөөр иргэдийн амьжиргаа дордоно. Цалин орлогынх нь өсөлт нь үнийн өсөлтийг гүйцэхгүй учраас ядуурал нэмэгдэнэ.

Хөдөлмөрийн зах зээл ч хүндэрнэ. Нэг ёсондоо ажлын байр бий болгох нь бизнес эрхлэгч иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд хүндрэлтэй болж эхэлнэ. Тиймээс компаниуд хууль ёсны ажлын байраа цомхотгоод ирэхээр ажилгүйдэл нэмэгдэнэ.

Хоёрдугаарт, мөнгөний бодлого бол инфляцыг тогтвортой нам дор байлгах ёстой. Гэтэл энэ боломжийг ирэх онд батлагдсан төсвийн хэмжээгээр үгүй хийчхэж байна. Тиймээс төв банкнаас хэсэг хугацааны дараа мөнгөний бодлогын хүүг өсгөхөөс өөр аргагүй нөхцөл байдалд орно. Төгрөгийн ханшийг хамгаалахын тулд ийм шийдвэр гаргах байх гэж таамаглаж байна. Ирэх оны төсвийн зарлага 35.8 их наяд төгрөг. Ийм их хэмжээний мөнгийг эдийн засаг руу оруулахаар инфляц нэмэгдэнэ. Төв банк хүүгээ өсгөхөөр зээлийн хувь хэмжээ буурч, хэрэглээ хумигдана, эдийн засгийн эргэлт саармагжина.

Гуравт, хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогын тухайд чанартай, өндөр цалинтай, зохистой ажлын байрны олдоц муудаж байгаа нь шимтгэл хураамжийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэнтэй шууд холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, ажлын байр бий болгосон хүмүүс нь шийтгүүлээд эхэлж байгаа учраас хувийн хэвшил дэх ажлын байрны тоо буурч, төрийн албан дахь ажлын байр нэмэгдэж байна. Энэ бол Монгол Улсын эдийн засаг буруу тийшээ явж байгаагийн шинж л дээ.

-Төр хувийн хэвшилтэй өрсөлдөх биш хувийн хэвшилд бизнес эрхлэг орон зайг нь олгож өгөх зарчмаасаа ухарсантай холбоотой эдийн засагчид ер нь их бухимдалтай байх шиг байна?

– Төр нь бизнес эрхлэгчдэдээ, өрх гэрт үйлчлэхийн тулд оршиж байдаг. Гэтэл бизнесийг нь булааж аваад, татвараар дарамтлаад өөрөө ажил олгогч болчхоод байна. Төрөөс хэн ажил авч байна гэхээр хэдэн намын дарга нар л авч байгаа. Эдийн засгийг төрийн мэдэлд оруулаад, түүний  цаана намын харьяатай хэдхэн хүний гарт буюу дарангуйллын системд оруулж байна. Хэн даргад долигоносон нь ажилд ордог, ажилтай, орлоготой байдаг систем рүү оруулчихлаа. Тэгэхээр шударга хөдөлмөрлөх, бүтээмжтэй ажиллах гэсэн ойлголт байхгүй болчихлоо. Тухайлбал, төрд 20 тэрбум төгрөгийн гэх бяслагийн үйлдвэр хэрэггүй. Төр хувийн хэвшил өөрсдөө бяслагийн үйлдвэр барих тэр нөхцөлийг нь бүрдүүлэх ёстой. Төр хувийн хэвшлийн урдуур орж бяслагийн үйлдвэр байгуулахаар төсөвт тусгаж байгаа нь бизнесийн орчноо “алаад хаячихсан” гэдгээ хүлээн зөвшөөрч байгаа хэрэг.  Тухайн тойргоос сонгогдсон улс төрч сонгуулийн шарахаа нөхөж, өөрийнхөө хүмүүсийг тэжээгээд л дуусна.

Иргэд, олон нийтийн төлсөн татварын мөнгийг хэмнэж, зөв зохистой зүйлд хөрөнгө оруулж байх ёстой УИХ-ын гишүүд өөрсдийнхөө, хувийнхаа ашиг сонирхлын төлөө Засгийн газраас оруулж ирсэн төсвийг тэр чигээр нь баталлаа.

Амьдралд ойрхон жишээгээр тайлбарлавал, нэг ангийнхан ангидаа хуримтлалын мөнгө бүрдүүлж тухайн мөнгөнөөс нэн шаардлагатай зардалд зарцуулахаар тохирч. Гэтэл хуримтлалын мөнгийг хурааж байсан хүүхэд өөртөө "Iphone" загварын гар утас авчихвал яах вэ. Ангийн хамт олонд хуримтлалын мөнгөө зарцуулах нэн шаардлагатай үе ирэхэд мөнгө нь байхгүй байх нь. Ерөнхийдөө ийм л төсөв болсон. Ирэх оны төсөв дээр эдийн засгийн дүгнэлт өгөх ямар ч боломж байхгүй. Эдийн засагч хүний хувьд яриад байх зүйл байхгүй. Харин иргэний хүний хувьд, татвар төлөгч хүний хувьд бухимдалтай байна.

– Дан ганц уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт болон экспортод найдаж төсвийн хувь хэмжээгээ нэмэгдүүлэх нь хэр зохистой вэ. Түүнчлэн урсгал зардлын хувь хэмжээ тогтмол өссөөр байна шүү дээ?

– Төсөв тэлж байгаа нь нүүрсний экспорт нэмэгдсэнтэй холбоотой. Гэхдээ өмнө нь АНУ болон БНХАУ-ын хооронд худалдааны дайн өрнөж байх үед Монгол Улсын нүүрсний экспортын хувь хэмжээ буурч байсан. Мөн ковидын үед нүүрсний экспорт тэг зогсож байсан. Бүр нэг ч килограмм ч нүүрс зарж чадаагүй сарууд байсан.  Одоо ч ийм эрсдэл учрах боломжтой. Ямар нэгэн шалтгаанаар нүүрсний  экспорт буурах, саарах юм бол төсвийн орлого тасарна. Төсвийн орлогоо нөхөхийн тулд өр зээл тавина, бонд гаргана. Үүнийг ирээдүйн татвар төлөгчид төлнө.Төрийн албан хаагчдын тоо жилээс жилд өсөж байгаа учраас урсгал зардлын хувь хэмжээ дагаад өснө. Хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа иргэдийн тоо багасаад, төрийн албан хаагчдын тоо өсөж байна. Монгол Улсад 1 сая иргэн ажил хийдэг гэж тооцвол, 400 мянга нь малчид, 300 мянга нь хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа иргэд, үлдсэн 300 мянга нь төрийн албан хаагч гэхэд хилсдэхгүй болж.

Төрийн нэг албан хаагчид хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа нэг ажилтан ногдож байна. Энэ бол дэлхий дээр байхгүй харьцаа.

Ер нь бол 100 хүний 10 нь төрийн албан хаагч байвал хэвийн үзэгдэлд тооцогддог. Гэтэл манайд 100 хүний 30 нь төрийн албан хаагч болчхоод байна. Малчдыг хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч гэж хасаад хөдөлмөрийн гэрээтэй хүмүүсээ аваад үзье. Тэгвэл энэ харьцаа бүр аймаар. 100 ажилтны 50 нь төрийнх үлдэх 50 нь татвар бүрдүүлж, шимтгэл төлж ажилладаг хувийн хэвшлийнхэн болчхоод байна.

Улмаар төрөөс хамааралтай барилга байгууламж, түүнийг дагаад тоног төхөөрөмжийн зардал нэмэгдэж байгаа учраас урсгал зардал цаашдаа ч өснө. Наад зах нь сум бүрд онцын шаардлагагүй иргэдийг мэдээллээр хангах төв, соёлын ордон, спортын ордон барихаар урсгал зардлын хэмжээ өснө. Гэтэл гэр хороололд өвлийн хүйтэн, харанхуйд 5-6 км газар алхаж хичээлдээ очдог, гурван ээлжээр хичээллэдэг хүүхдүүд олон байна. Сургууль , цэцэрлэгийнхээ хүртээмжийг шаардлагатай газруудад нь нэмэгдүүлэхийн оронд улстөрчийг гоё харагдуулахын тулд тойрогт нь хөшөө, ордон, бяслагийн үйлдвэр барьж байна.

–Ирэх оны төсвийг хөгжлийн төсөв хэмээн сурталчилж, 14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээр зорьж байгаагаа мэдэгдсэн. Үнэхээр Хөгжлийн төсөв болж чадсан болов уу?

– Хөгжлийн төсөв гэж ямар төсөв байдаг гээч..(уртаар санаа алдав). За ер нь, одоогийн Аргентин улсын төсвийг хөгжлийн төсөв гэж нэрлэж болно. Өөрөөр хэлбэл, төр нь томорч хувийн хэвшил нь хумигддаг биш, харин эсрэгээр хувийн хэвшил нь томорч, төр нь хумигддаг буюу эсвэл энэ гажуудлыг засаж залруулсан төсвийг л хөгжлийн төсөв гэнэ. Тэгвэл ирэх оны төсөв бол хулгайн, инфляцын, ажилгүйдлийн төсөв болсон. Ийм төсвийг хөгжлийн төсөв гэж нэрлэхгүй. Ирэх жилүүдэд 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гэж байгаагаас ганц нэг нь л хэрэгжих боломжтой. Бусад бол зүгээр л үлгэр. Тэр үлгэрийг ашиглаад дараа нь хэмжих боломжгүй ТЭЗҮ гэсэн нэрээр зөвлөх үйлчилгээ авч, мөнгөө хувааж идээд дуусна. Ер нь бол Төр мега төсөл хийхээсээ илүү гадна, дотнын хөрөнгө оруулагчдад өөрсдийнхөө хөрөнгөөрөө, эрсдэлээ үүрээд төсөл хэрэгжүүлэх боломжийг л бүрдүүлэх ёстой гэдгийг дахин хэлье. Дэлхийд дээр хөгжсөн болоод хөгжиж байгаа улс орнууд яг ийм л жишгээр явсан. Бидний өнөө социалист гэж муулаад байдаг БНХАУ-д хүртэл хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдээрээ ажил хийлгэж бойжуулж байна. Гэтэл Монголд төр бүхнийг хийнэ гэж байгаа учраас хувийн хэвшил үйлдвэрлэл эрхлэхээс айдаг, хөрөнгө оруулалт татахаас айдаг болчихсон байгаагийн нотолгоо, баталгаа, илрэл.

– Төрийн оролцоо эдийн засгийн салбартаа ийм өндөр байхад гаднын хөрөнгө оруулагчид Монголд  хөрөнгө оруулах сонирхол, хөрс суурь нь бүрэлдэх үү?

– Яаж орж ирэх юм бэ. Ямар ч боломж байхгүй шүү дээ. Төр гэдэг бол шүүгч гэсэн үг.Төрд бүх эрх мэдэл нь байна. Гаднын  хөрөнгө оруулагчид хувийн хэвшилтэй өрсөлдөхийн тулд орж ирнэ. Гэтэл төртэй өрсөлдөх гэж орж ирэхгүй биз дээ. Энгийн жишээ авахад, та тэмцээнд орлоо гэж бодоход өөртэйгөө ижилхэн тамирчидтай өрсөлдөх гэж оролцоно биз дээ.  Хэрэв шүүгч нь эсрэг талын багт орчихсон тоглож байвал тэр тэмцээнд оролцох уу. Тоглоомын дүрэм ердөө л энэ. Маш ойлгомжтой асуудал.

 -Энэ онд багтаж ирэх оны төсөвт тодотгол оруулах асуудал яригдсан. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

 – Нэгэнт төсөв баталсан бол бүтэн жилдээ өөрчлөх ёсгүй.  Энэ жилийн тухайд хоёр ч удаа төсөвтөө тодотгол оруулж байна. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан учраас гэх тодотголтой боловч маш их хэмжээгээр төсвийг тэлсэн. Төсвийн хязгааруудаа бүгдийг нь өөрчилсөн. Ингэж сонгууль усалсан системийн авилгийнхаа санхүүжилтыг татвар төлөгчдөөр төлүүлдэг муу аргатай болчихсон.

Жишээ нь 2020 онд ковидоос боллоо гээд 5 их наяд төгрөгийн төсвийн тодотгол хийж байсан. Гэтэл 5 их наяд төгрөгийг нь задлаад үзэхээр ердөө 275 тэрбум төгрөг нь ковидын улаан бүсэд зарцуулагдсан байсан. Үлдсэн 4.7 их наяд төгрөгийг сонгуулийн сурталчилгаанд зарцуулсан шархаа нөхөхөд зарцуулсан. Үүний ижлээр өнгөрсөн зуны сонгуулиар их хэмжээний мөнгө зарцуулсан. Наад зах нь шинэ хоршоо хөдөлгөөн нэрээр хэдэн зуун тэрбум төгрөг зарцуулсан. Тиймээс шинэ Засгийн газар байгуулагдсан далимаар сонгуулийн сурталчилгааныхаа зардлыг нөхсөн.

Гэтэл одоо ирэх оны төсвийг батлангуутаа дахин тодотгох асуудал ярьж байгаа нь төр дампуурсны шинж. Нэг мөсөн л батлах ёстой шүү дээ. Тодотгол хийх тогтоол ч дээ, ирэх оныхоо төсвийг батлуулах гэсэн заль.

Тодотгол хийчихнэ дээ гэж хуурч байгаад утга учиргүй төсвөө батлуулж, олон нийтийн дургүйцлийг намжаах, шүүмжлээд байгаа гишүүдийг аргалаад өнгөрөх гэсэн заль.