Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн  Шанхайн айлчлалаар олон жилийн “домог” болсон тодорхой төслүүдийг урагшлуулахаар хоёр тал тохирч, хэд хэдэн баримт бичигт гарын үсэг зуржээ. Тэдгээр “домог”-уудын нэг нь 16 жил гацсан Гашуунсухайтын төмөр замын холболт.
Гэвчиг, нэгэнт бүтэлгүйтсэн төслийн алдааг засна гэдэг нь өөрөө том алдаа болно. Гашуунсухайтын төмөр замын алдааг зассанаас шинэ төмөр зам тавьсан нь эдийн засгийн хувьд илүү хохирол багатай, үр өгөөжтэй байж мэднэ.

Оюутолгойн гэрээг эс тооцвол монголчуудын мега төслийн талаарх ойлголт тун нимгэн. Том төслүүд ярихаар том, том тоонууд, мөнгөн дүн нүдэнд нь харагддаг болоод ч тэрүү улстөрчид нь сэтгэлийн хөөрлөөр ханддаг, утга, уянгын нэвтрүүлэг, улс төрийн пропаганда болгочихдог гэмтэй.

Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолбор, цахилгаан станцууд, төмөр замын бүтээн байгуулалт, метро гэх мэт мега төслүүдийнхээ эдийн засгийн үр ашгийг тооцож судлахаас  илүүтэй энтертаймент шоу болгодог тул ихэнх нь цаасан дээрээ үлддэг нь гашуун үнэн хийгээд бидний дүр төрх юм.

Гашуунсухайтын төмөр зам нь эдийн засгийн үр өгөөжгүй төслийн бодит загвар жишээ болж үлдэх нь нэн ойлгомжтой болсон.

Хамгийн гол нь шинжлэх ухаанч бус зөвхөн улс төрийн пропаганда дээр суурилсан аливаа бүтээн байгуулалт нуран унадгийг монголчуудад тод томруунаар ойлгуулж өгсөн нь уг төслийн гол “ач холбогдол” нь гэхэд буруудахгүй. Товчхондоо, улс төрийн авлига, луйврын хамгийн том үзмэрээс бидэнд сурах сургамж их бий, анхаарах асуудал ч бий.

Улстөрчид нь хэрэвзээ улсынхаа эрх ашгийг эхэнд эрэмбэлээд явсан бол Гашуунсухайтын төмөр зам өртөг зардлаа өдийд нөхчихсөн байхыг үгүйсгэхгүй. Харамсалтай нь, ганц дайчин ганцаарддаггүйн жишээг Гашуунсутайтын фэйлдсэн төслөөс харсан ч байх, харин монголчууд эндээс хашгирсан бллгоны ард эх орны эрх ашиг байдаггүйг ухаарч ойлгосон л гэж найдъя..

2015 оны хавар, хаврын чуулгантай зэрэгцээд Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар Тавантолгой ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэрээний төслөө УИХ-д өргөн барьсан юм. Уг төслийн автор нь М.Энхсайхан, хөрөнгө оруулагчид нь “Шинхуа ресурс”, “Энежри ресурс”, “Сүмитома” нарын гурвалсан консерциум байлаа. Авчиг хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ байгуулах өглөө нь УИХ-ын дарга асан З.Энхболд “Монголд ашиггүй ийм гэрээг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй. Хуудуутай ийм гэрээнд хулгайгаар гарын үсэг зурах гэж оролдвол тэдгээр сайдыг огцруулна" гэж дарамталж байгаад төслийг унагааж байсан нь эдийн засгийн нэг хар түүх болж үлдсэн юм.

Тавантолгой ордыг З.Энхболд “та бидэнд үлдээлээ” гэсний цаадах эрх ашиг хэний, юуны, ямар зорилготой байсныг та бид олж харцгаасан байх. Хамгийн сүүлийн жишээ нь гэвэл 40 их наядын нүүрсний хулгай байна. Төмөр замын оффтейк гэрээнүүд байна. Зүүнбаянгийн төмөр замыг Женко.Баттулга Ерөнхийлөгч байхдаа түмэн цэргээр бариулсан агаад гол зорилгоо эдийн засгаас илүү “нөхөн үржихүй”-н асуудалтай холбож тодорхойлсон ч бий. Худлаа гэвэл түүний үг-үйлдэл болгон гүүглэд мөртэйгөө, баримттайгаа үлдсэн.

Тэрбээр төмөр замын төсөл дээр ажилласан цэргүүдийн хоол хүнсэнд зориулж, “Талх чихэр” компанийн бүтээгдэхүүн “атар” талхны нэг бүрийн үнийг 20 мянган төгрөгөөр тооцож, нийлүүлсэн гэдэг. Гэдэг нь энгийн иргэний хардлага биш Л.Оюун-Эрдэнийн хамтарсан засагт Шадар сайд хийж яваа ХҮН намын дарга Т.Доржхандын хэлсэн баримт, нотолгоо.

Эдийн засгийн шинжлэх ухааныг нь орхигдуулж, улс төрийн пропаганда болгосон ямар  ч том төсөл сүйрдгийн хамгийн том жишээнд Монголын төмөр замын төслүүдийг нэрлэж болно.  Нэг хүний улс төрөөс болж унасан төмөр замын төслөөс Монголд орж ирэх ёстой байсан хөрөнгө, мөнгөний нийт алдагдал нь хамгийн багадаа 80 их наяд төгрөгөөр тооцогддог. Энэ алдагдал Монголд орж ирсэн бол эрчим хүчний төслүүдээ айлаас царай алдалгүй хэрэгжүүлэх боломжтой мөнгөн дүн. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нэг бус удаа энэ тухай дурдаж ч байв.

Үндсэндээ, 80 их наяд бол хэл ам татлаад буй ирэх оны төсвийн зарлага болох 35.8 их наядыг 2.5 дахин үржүүлсэнтэй тэнцэх хөрөнгө, мөнгө шүү дээ.

Монголын Засгийн газраас ирэх дөрвөн жил цахилгаан станц, дэд бүтэц, газрын тос гээд нийтдээ 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхээ амлаж, нэг монгол хүнд ногдох ДНБ-ийг 10 мянган ам.долларт хүргэхээр төлөвлөсөн.

Гээд төслийг хариуцаж буй сайд нарт анхааруулахад шинжлэх ухааныг нь хөсөрдүүлж, сэтгэлийн хөөрөлдөө автсан аливаа төсөл эдийн засагт алдаа болдог, асар их хохирол дагуулдаг.  Сэтгэл хөдлөлөөр асуудалд хандвал 2028 он гэхэд Засгийн газрын зарласан 14 мега төсөл замдаа нурахад хүрнэ.

Тэр тусмаа бодлогоо нэгдмэл болгож цэгцлээгүйгээс төсөл тойрч нам, иргэний нийгэм, орон нутагт улс төржих явдал гардгийг М.Энхсайхан аль эртнээс л анхааруулж, бичсээр ирснийг сануулахад буруудахгүй биз.  Хүн хэдий сайн ч хэлэхээс наашгүй гэж үгтэй. Том төсөл шил мэт хэврэг. Хэн нэгэн сайн эр чулуу шидэх төдийд хагарах эрсдэл ч их. Тиймээс том төсөл хэрэгжүүлэхэд тэвчээр, ухаан, мэдлэг чухал.

Хамтарсан засгийн урагшлуулахаар төлөвлөсөн 14 мега төслийн дийлэнх нь урьд өмнө улс төрөө даалгүй унасан төслүүд. Иймээс энэ удаад амжилттай явуулъя гэвэл улс төрийн пропаганда болоод утга, уянгаас хол шинжлэх ухаанч байх ёстой.

Тэгэхээр мегэ төслийг удирдаж байгаа хүн хөөрөл, сэтгэлгээний алдаа хоёроос зайлсхийх хэрэгтэй гэвэл энэ нь Л.Оюун-Эрдэнэ, Л.Гантөмөр, Т.Доржханд гурвууланд нь хамаатай үг болно.

Харин энэ жагсаалтад бичигдсэн Гашуунсухайтын төмөр замын бүтээн байгуулалт алдаа, мадагтай орхих нь хамгийн зөв шийдэл болно. “Монгол ялна” гэх улс төрийн пропагандад улсаараа тархиа угаалгасны нэг төлбөр л юм даа.

Гашуунсухайтын төмөр замыг Хятадын төмөр замтай холбоход нэгд, хоёр улсын цариг нь өргөн, нарийнаараа зөрнө. Шанхайн экспогийн үеэр Монголын тал өргөн, Хятадын тал нарийн царигаараа холбогдоно гэж тохирсон л гэсэн. Гэхдээ тохирлоо гээд асуудал амархан шийдэгдэхгүй. Өргөн, нарийн царигийг холбохын тулд нүүрсийг ачиж, буулгах терминал барих шаардлага нэгэнт үүссэн. Зөвхөн нүүрс ачиж буулгах терминал барихад дор хаяж 300 сая ам.доллар шаардлагатай гэдгийг Х.Нямбаатар хуулийн сайд байхдаа хэлж байсан.

Хоёрт, хоёр улсын төмөр замыг хооронд нь холбоход өндөр, намын  асар их зөрүү үүссэн.

Гашуунсухайтын төмөр замын өндрийн зөрүүг шийдэхэд таван километр урт гүүрэн байгууламж барихаас өөр аргагүй болсон. Гүүрэн гарц барьж, байгуулах нийт санхүүжилт нь 600 сая ам.доллар агаад Шанхайн айлчлалаар "Шинхуа"-тай хамтрахаар болсон гэх албан бус мэдээлэл бий.  Монгол төгрөгөөр бол уг мөнгө нь бараг хоёр их наяд болно гэсэн үг юм.

Шанхайн айлчлалын дараахан Хятадын "Чайна энержи"-гээс компани Эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваанд хандаж "2014 оны наймдугаар сард Хятад, Монголын нарийн царигийн төмөр замын холболтын санхүүжилтийн Үндсэн гэрээнд гарын үсэг зурсан. Улмаар “Чайна энержи” групп 2015 оны нэгдүгээр сард уг гэрээний дагуу Гашуунсухайт төмөр замыг барьж, ашиглалтад оруулсан. Үүнд 7.17 тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Гэвч Монголын тал урагшаа чиглэсэн төмөр замыг төлөвлөсөн хугацаанд барихгүй байсаар 2020 онд гэрээг өөрчилж, өргөн царигтай барихаар шийдсэн. Ингэж төсөл удаан хугацаагаар зогссон. Үүний улмаас өнгөрсөн 16 жилийн хугацаанд 2.7 тэрбум гаруй юанийн алдагдалд орсон. Одоо Хятад руу өргөн царигаар ачаа тээвэр нэвтрүүлэхтэй холбоотой боомтын бүтээн байгуулалтыг өөрчлөх хүрээнд нарийн царигтай хилийн шалган нэвтрүүлэх талбай, шинэ өргөн царигтай хилийн шалган нэвтрүүлэх талбай, шилжүүлэн ачих талбайг өөрчлөн засварлах зэрэг хэд хэдэн дагалдах төслүүдэд 4.1 тэрбум гаруй юанийн хөрөнгө оруулалт шаардагдана" гэх  албан захидал ирүүлсэн байна. Уг захидалд дурдсан "Нэгдүгээр үе шат нь олборлолтын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхээс өмнөх буюу 2025-2029 он хүртэл бөгөөд энэ хугацаанд худалдааны нийт хэмжээ 27 сая тн байх, хоёр дахь үе шат нь хүчин чадлыг нэмэгдүүлсний дараах 2030 оноос эхлэх үед худалдааны хэмжээ жил бүр 20 сая тн-оос багагүй байх нь зүйтэй" гэх үг, өгүүлбэрээс харахад Тавантолгойн нүүрс шавхагдаж дууссан цагт л Гашуунсухайтын төмөр зам ашиглалтад орж магадгүй шинжтэй.

Тэгээд ч дэлхий дээр таван км урт төмөр замын гүүрэн байгууламж барьсан туршлага ч байхгүй, түүх ч байхгүй. Нүүрсээрээ бартер хийж,  "Эрдэнэс Тавантолгой" компанийн уурхай дээрээс жилдээ 5-6 сая тонн нүүрс ухаж аваад зарах болзолтойгоор  Хятадын талаас хөрөнгө босголоо гэхэд Монголын эдийн засагт мөнөөх үр ашиггүй төмөр зам хэвээр үлдэнэ.

Иймээс Женко.Баттулгынхаа хоёр чихийг огтолдогсон уу хамаагүй, ямар ч байсан шинэ төмөр замын төсөл хэрэгжүүлэх мөнгийг түүнээс нэхэх ёстой,  Монголын эдийн засагт учруулсан хохирлыг нь Д.Баясгалангаас гаргуулах ёстой.

Тэгэхгүйгээр фэйлдсэн төмөр замд ахин мөнгө хийнэ гэдэг дахиад фэйлдэхийн нэр. Женко.Баттулгын гаргасан алдаа бол санамсаргүй юм биш санаатай, захиалгатай хийсэн хорлол юм шүү дээ.