Нийслэл хот дотроо уул уурхай “хөгжүүлж” амжсан хачин сүрхий улс Монголоос өөр үгүй болов уу. Өнөөдрийн байд­лаар нийслэлийн нутаг дэвс­гэрт ашигт малтмалын хай­гуул хийх эрх бүхий 110 аж ахуйн нэгж байгаа бол ашиглалтын лиценз эзэм­шигчдийн тоо 143-т хүрчээ.  Хайгуул хийх эрх бүхий  аж ахуйн нэгж Хан-Уул дүүрэгт 56, Налайх дүүрэгт 38, Сонгинохайрханд 14, Багануурт 13, Баянзүрхэд хоёр, Сүхбаатар дүүрэгт нэг байгаа аж. Хотын төвийн дүүрэгт тэр дундаа яам, тамгын газ­рууд  голчлон байрладаг Сүх­баатар дүүрэгт хүртэл ашигт малтмал хайх эрх­тэй компани байгаа нь үнэ­хээр  хачирхалтай. Нэг өг­лөө сэрэхэд Сүхбаатарын тал­байгаас олборлолт хийгээд  эхэлбэл гайхах зүйлгүй бө­гөөд хайх эрхийнхээ да­гуу ашигт малтмал олсон гэ­дэг үгээр ам таглахыг ч үгүйсгэхгүй нь бололтой. Азаар төвийн дүүргийн зөв­шөөрөл нь хайгуулынх юм даа гэж тайвширахаас. Ашиглалтын тусгай зөв­шөө­рөлтэй аж ахуйн нэг­жүүд  голчлон Улаан­баа­тар хотын алслагдсан дүү­­рэг буюу Багануур, Бага­хангай, Налайх болон Сон­гинохайрхан, Хан-Уул дүүрэгт үйл ажиллагаа явуулдаг ажээ. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрээс  нүүрс, хар тугалга, элс, хайрга, шохой, тоосгоны шавар зэрэг барилгын материалыг голчлон олборлодог. Эдгээ­рээс хамгийн түгээмэл нь барилгын материал. Барилгын матертал дотроо элс хайрганы хэрэгцээ жилээс жилд өссөөр байна. Туул голын эрэг орчимд үүссэн энхэл донхлыг элс хайрга олборлосны ул мөр гэж хүмүүс тайлбарладаг. Улиастай, Хужирбулан ор­чимд Туулын эрэг дагуу яваад үзэхэд багахаан хэм­жээний цөөрөм мэт тогтоол ус хаа сайгүй тааралддаг. Гэвч үүнийг мэргэжлийн хүмүүс олборлолтын ул мөр биш  хэмээн эрс үгүйсгэж байлаа. Хотын суурьшлын бүсээс элс хайрга ол­бор­лох, мөн карьер ажил­луулахыг хориглох шийд­вэрийг гаргаад удаж буй тул  өдгөө Хан-Уул дүүр­гийн 13,14 дүгээр хороо буюу Биокомбинат, Шу­вуун фабрикаас дотогш олборлолт явуулж буй газар байхгүй гэж Нийслэлийн мэр­гэжлийн хяналтын газ­рын байгаль орчин, аялал жуулчлал, геологи, уул уурхайн хэлтсийн улсын бай­цаагч Ц.Батсайхан  тайл­барлаж байна. 2007 онд хотын дарга захирамж гар­ган Сонсголонгийн гүүр орчимд ажиллаж бай­сан 15 карьерийг зог­соосноор  Улаанбаатар хо­тын суурьшлын бүсээс элс хайрга олборлохоо больжээ. Гэвч иргэд шөнө оройн цагаар портер, бонго зэрэг бага оврын тээврийн хэрэгслээр голын эргээс элс, хайрга зөвшөөрөлгүй зөөсөөр байгааг мэргэжилтнүүд ан­заардаг л байлтай. Сонс­­голонд байрлаж бай­сан Сонсголон бармат ком­панийн олборлосон элс, хайрга,  шавар, тоосгоор Улаан­баатарын томоохон хорооллуудыг босгосон гэлцдэг. Нийслэлд хамгийн ойр бөгөөд барилгын ча­нар хангасан шаврыг зөвхөн тэндээс л олборлох боломжтой ч ойр хавьд нь олон тооны айл өрх суурьшсанаас уг компани үйл ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрчээ. Үүн лүгээ барилгыг элс хайрга, шохой, шаваргүйгээр барих технологи гараагүй цагт олборлолт буурахгүй нь мэдээж. Тиймээс барилгын материалын олборлолтыг цаашид хэрхэн явуулах талаар тодорхой шийдвэр гаргахаас аргагүй юм.

Харин нүүрс олборлолтыг Багануурт, Налайх дүүрэгт голчлон явуулдаг бөгөөд  88 жилийн тэртээгээс улсын үйлдвэр байгуулан ашиглаж ирсэн Налайхын уурхай нүүрсний нөөцөөр арвин баялаг. Гэвч зах зээлд шилжих их эргэлтийн жилүүдэд ширвэгдэж уур­хайн олборлолт тун ч хөөрхийлөлтэй байдалд орсон. Өдгөө Налайхад нүүрс олборлох эрхтэй 63 аж ахуйн нэгж бий. Гэвч эдгээрт мэргэжлийн уурхайчид ховор байдгийн дээр олборлолтыг тех­но­логийн дагуу явуул­даггүйгээс олон арван хүмүүс амиа алдсаар байна. Өнгөрсөн онд л гэхэд 11 хүн Налайхын уур­хайгаас нүүрс олборлож байгаад нас баржээ. Түүнчлэн Налайхын уур­хайг мэр­гэж­лийн дагуу олбор­лоо­гүйгээс үүсч буй нэг том асуудал бол газрын нуранги юм. Сүүлийн жилүүдэд хам­гаалалтын үеийг олборлох болсноос хүнд даа­цын байтугай суудлын маши­ныг ч даахгүй газар нь цөмрөх болжээ. Налайх ор­чимд машинтайгаа алга бологсдын тоо цаашдаа ч нэмэгдэнэ гэвэл муу ёрлосон хэрэг болохгүй юм. Нэгэн үе хотын төвд олноороо ажиллаж байсан төмөрлөгийн үйлд­вэрүүдийг хотоос гаргасан нь бас нэг нааштай  байсан. Төмөрлөг олборлоод гий­гүүлэхгүй ч хаягдал төмөр боловсруулан төмөр хийц, барилгын даацын бэлдэц, арматур үйлдвэрлэж байсан 33 төмөрлөг боловсруулах үйлдвэрийг Багануур, Бага­хангай дүүрэг рүү нүүлгэжээ. Харин одоо хотын агаарын бохирдолд багагүй нэмэр болж буй газрууд бол хайрга бутлагч үйлдвэрүүд юм. Тиймээс эдгээр үйлдвэрийг ч суурьшлын бүсээс гаргах нь зүйтэй гэсэн саналыг мэргэжилтнүүд хэлж байна.