Улаанбаатарт ирсэн жуулчдын зорин очдог газрын нэг бол Гандантэгчинлэн хийд. Хүмүүсийн хэлж заншсанаар Гандангийн дэнжийг аялал жуулчлалын бүс болгох талаар олон жил ярьж, төлөвлөсөн ч ажил болж хэрэгжсэн нь үгүй. Энэ дэнжийнхэн бусад гэр хорооллоос онцгой. Учир нь Гандангийн дэнж тэр чигээрээ улсын тусгай хамгаалалттай бүс. Тэгэхээр нэг талаасаа соёлын өв, нөгөө талаасаа гэр хороолол болж байгаа юм.

Одоогоос 10 жилийн өмнө дэнжийн айлуудыг орон сууцжуулахаар шийдвэрлэсэн ч оршин суугчдын дэмжлэгийг авч чадалгүй "унаж" байв.

Иргэн Г.Отгонжаргал 1980-иад оноос Гандангийн дэнжид амьдарч буй. Тэрбээр "Гандан орчим сүүлийн жилүүдэд их барилгажиж байна. Оршин суугчид хашаандаа дэлгүүр, түц барихаас гадна нийтийн байр олноор барих болсон. Улсаас олон төлөвлөгөө танилцуулдаг  ч яг иргэдийн тулгамдсан асуудлыг шийдэж чадаагүй л байна.

Өнгөрсөн хугацаанд ганц нэгхэн гудамжийг жишиг байдлаар тохижуулж, ижилсүүлсэн.

Мөн гудамжинд төвлөрсөн шугам татсан ч айлууд руугаа оруулаагүй. Нэн түрүүнд дэд бүтцийн асуудлаа шийдмээр байна. Хөрсний бохирдол дийлдэхээ больсон. Уг нь улсаас гэр хорооллоор нь хадгалаад, дэд бүтцийг нь шийдчихвэл өөр хүсэл зүйл алга даа" гэв.

"УЛСДАА СҮМ ХИЙДИЙГ ДАГАЛДСАН СУУРЬШЛЫН БҮСТЭЙГЭЭ ҮЛДСЭН ЦОР ГАНЦ ТҮҮХЭН БАЙГУУЛАМЖ"

“Нью урбанизм” компанийн захирал, хот төлөвлөгч З.Туяа:

-Гандантэгчинлэн хийд соёлын түүхэн дурсгалт байгууламж. Зөвхөн сүм хийд гэдэг утгаараа бус Гандангийн дэнжээс гадна Тасганы овоотой нийлээд 58 га газрыг 1994 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан байдаг. Гэвч тусгай хамгаалалттай газар дээр 2004 онд иргэн, аж ахуйн нэгжид өмчлөл олгож эхэлсэн. Тиймээс сүүлийн жилүүдэд өмчийн эзэдтэй харьцах харилцааны асуудал тулгарсан. Хамгийн сүүлд Гандангийн дэнжийг 2014-2015 онд “Гудамж” төслийн хүрээнд орчин нөхцөлийг нь сайжруулахаар судалгаа хийсэн байдаг. Үүнээс өмнөхөн 2013 онд гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төслүүд эрчээ авч, “Пума констракшн” болон “Эко констракшн” ХХК тэр чигээр нь Ганданг дахин төлөвлөлтөд оруулахаар болсон ч оршин суугчид нь дэмжихгүй, 1000 айлын гарын үсэг дээр “унасан”.

Учир нь оршин суугчид өөрийн гэр бүлээсээ өвлөж ирсэн газартаа амьдрахыг хүссэн. Энэ нь бас учиртай. Монгол Улсын хэмжээнд түүхэн сүм хийдийг дагалдсан суурьшлын бүстэйгээ үлдсэн цор ганц түүхэн байгууламж гэдгээрээ онцлог. Нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлтөд өөрийн хувьслаар явж, өнөө цагт ирсэн. Энэ байгаа дүр төрх нь бидний соёлын өв юм гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Цаана нь байгаа нэг том асуудал нь орон сууцны бодлого. Гандангийн дэнж нэг талаасаа соёлын өв, нөгөө талаасаа гэр хороолол болчихоод байгаа юм.

Уг нь бусад гэр хорооллоос онцгой бүс. Тийм учраас соёлын өвийн түүхийн агуулгыг нь гаргаж, амины сууцан хорооллыг дэмжих бодлого гаргаад ирвэл энэ төсөл явахад бэлэн.

Анх Гандангийн дэнжийн айлуудын дэд бүтцийг төвлөрсөн системээр шийднэ гэж байсан бол одоо бие даасан маш олон технологи нэвтэрсэн байна. Мөн ногоон орон сууцны зохион байгуулалтад орж, иргэдийн оролцоотой орчин нөхцөлийг нь сайжруулах боломж бий. Биднийг төлөвлөгөөгөө боловсруулж байх үед гудамж болгоноор бүлэг байгуулж, тэр бүлгүүд нь “Төвлөрсөн шугам сүлжээний зардлаа өөрсдөө төлье, ганцхан шугам сүлжээнд холбох амины орон сууцны төлбөрийг бидний чадварт нийцүүлэн олгож өгөх хүсэлтийг илэрхийлсэн. Гэр хорооллын нэг ч төсөл дээр иргэд нь дэд бүтцийн зардлаа даая гэж байгаагүй. Тэгэхээр энд төрийн дэмжлэг л дутуу байна. Гандан түүхэн талаасаа болон гэр хороолол талаасаа нийгмийн цавчаанд өртсөн” гэдгийг хэлсэн юм.

Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотод гэр хорооллыг орон сууцжуулахаар газар чөлөөлөлт хийх ганцхан л бодлого явуулдаг. Бусад ногоон хэрэглээг дэмжсэн бодлого огт хэрэгжүүлэхгүй байгаад мэргэжилтнүүд шүүмжлэлтэй хандаж байна.

ИРЭХ 2025 ОНЫ УЛСЫН ТӨСӨВТ 9.2 ТЭРБУМЫГ ТӨСӨВЛӨЖЭЭ

Гандангийн дэнжийн ерөнхий төлөвлөгөө, зураг төслийг 1990-ээд оноос хойш дөрвөн удаа гаргаж байжээ. Ингэхдээ айлууд нь хашаагүй, барилгуудыг сүм хийдийн архитектуртай хослуулсан, ижил өнгөний кодтой төлөвлөж байж. Зарим мэргэжилтнүүд Гандангийн гэр хорооллыг гудамжны системээр хөгжүүлэх зүйтэй гэдгийг хэлж байв.

Гандантэгчинлэн хийдийг тойрсон нийт 38 гудамж бий. Гудамж бүр өөр өөрийн онцлог, аялал жуулчлалын бүс болох боломжтой.

Хамгийн сүүлд 2014-2015 онд мэргэжилтнүүд түүх дурсгалын байгууламжид суурилсан аялал жуулчлалын цогцолбор болгох бүрэн боломжтой гэх тооцоо судалгааг хийжээ. Гэвч бас л төрийн дэмжлэг, бодлого дутсан.

Ирэх 2025 оны улсын төсөвт Гандангийн дэнжийг шинэ аялал жуулчлалын бүс болгох хүрээнд зураг төсөв, барилгын ажилд 9.2 тэрбум төгрөгийг тусгажээ.

Мөн МАН-ын 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт Гандантэгчэнлин хийд орчмын орон зайг “Далх, Тасганы дэнжийн Үндэсний соёлын өвийн дурсгалт газар” концепцоор хөгжүүлж “Буддын шашны соёлын өвийн цогцолбор” болгоно гэж тусгасан байна.

"Улаанбаатар хотод яг ийм аялал жуулчлалд таатай бүс болгон хөгжүүлэх боломжтой хэд хэдэн газар бий. Жишээлбэл, Дулмаалин хийд, Дамбадаржаалин хийд гэх мэт. Түүхэн байгууламжийг тойрсон гэр хорооллыг эдийн засгийн агуулгаар нь харах хэрэгтэй. Харин гэр хорооллын иргэдийг орон сууцгүй, асуудал үүсгэж буй хүмүүс гэж харах юм бол юу ч шийдэгдэхгүй. Хамгийн гол нь боломж байгааг харж, иргэдийг дэмжих хэрэгтэй. Эсрэгээрээ эдгээр хүмүүсийг нүүлгээд өөр хэн нэгнийг энэ газарт амьдруулах ямар ч боломжгүй" гэдгийг хот төлөвлөгч З.Туяа хэлсэн юм.

"50 ГАРУЙ АЙЛ ОРОН СУУЦНЫ АЙЛААС ДУТАХААРГҮЙ АМЬДАРЧ БАЙНА"

Гандангийн дэнж буюу нийслэлийн Баянгол дүүргийн 16 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт нийт 1520 гаруй өрх байдаг бөгөөд 7000 гаруй хүн амтай ажээ. Оршин суугчдын 2000 орчим нь тус хороонд түр оршин суудаг байна.

Гандангийн төв гудамж олны хөл ихтэй байдаг бөгөөд "Бөмбөгөр" худалдааны төвөөр үйлчлүүлсэн иргэд ууттай хүнсээ цуглуулан алхана. Тэдний нэг иргэн Ё.Оюунцэцэг “Ер нь Гандан орчмыг аялал жуулчлалын цогцолбор болгохыг дэмжилгүй яахав. Гадаадын жуулчид ихэвчлэн энд ирж байгаа харагддаг. Гудамж талбайг нь сайхан янзалчихвал олон хүн сонирхох байх” гэсэн юм.

Харин иргэн Б.Андаа "Энэ хавиар явж байхад зам, шат, хашааны өнгө үзэмж сайжруулмаар санагддаг. Нэг үеэ бодоход хог хаягдал, бохир нь арай гайгүй болсон" гэдгийг хэлэв.

Арван жилийн өмнө “Гудамж төсөл”-ийн хүрээнд тус хорооны Гандангийн Орхоны зургаа, есдүгээр гудамжинд төвийн шугам тавьсан ч айлууд руугаа ороогүй. Иргэд өөрсдөө хаус баривал төвийн шугамд холбогдох боломжтой гэжээ. Гэсэн хэдий ч хувийн хаус барих боломжтой айл цөөн байгааг оршин суугчид хэлж байлаа.

Нийслэлийн БГД-ийн 16 дугаар хорооны Засаг дарга Б.Мягмаржав:

-Аялал жуулчлалын бүс болгон гэдэг төлөвлөгөөг олон жил ярьж ирсэн. Өнгөрсөн  хугацаанд хоёр удаа оршин суугчдаас санал асуулга авч байсан. Санал асуулгаар иргэд төвлөрсөн шугамыг шийдвэл хувийн амины орон сууцаа барина гэдгээ илэрхийлсэн. Гандан орчмыг түүхэн дурсгалт аялал жуулчлалын бүс болгон хөгжүүлэх ажлын хүрээнд бүх гудамжны айл өрхүүдийг төвийн шугамд холбох ажил үргэлжилж байна.

2022-2023 онд Орхоны 1-9, Туулын 17-19 дүгээр гудамжинд төвийн шугам буюу цэвэр усны шугам, дулааны шугам, бохир усны шугам, кабелын шугам угсралтын ажил тус тус хийсэн.

Энэ онд Туулын 1-16 дугаар гудамжинд бохир усны шугам угсралтын ажил хийгээд байна. Ирэх оноос уг ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Одоогийн байдлаар 50 гаруй айл хэрэглэгчээр холбогдож, орон сууцны айлаас дутахааргүй амьдарч байна.

Өнөөдрийн байдлаар Туулын 16, 15, 14, 11, 8, 7, 6 дугаар гудамжинд бохирын шугам угсралтын ажил болон кабелын шугам угсралтын ажлыг "Бумбод" ХХК гүйцэтгэн ажиллаж байна. Бохирын шугам угсралт хийж дууссаны дараагаар цэвэр усны шугам, дулааны шугам угсралтын ажил үргэлжлэн хийх гэнэ.

ГАНДАНГИЙН ДЭНЖИД БУРХАН ШАШНЫ ТОМООХОН ЗҮТГЭЛТНҮҮД АМЬДАРЧ БАЙВ

1838 онд Далхын дэнжид V Богдод зориулан Гандантэгчинлэн хийд буюу Төгс баясгалант их хөлгөний хийдийг барьж байгуулснаар Их Хүрээний баруун талд лам нарын нэгэн шинэ хүрээ үүсчээ. Гандантэгчинлэн хийд байгуулагдсан цагаас тус дэнжийг хийдийн нэрээр буюу “Гандангийн дэнж” хэмээн нэрлэх болжээ. Гандангийн дэнжид Гандантэгчинлэн хийдийг тойрсон 20 гаруй аймгийн лам нар суудаг байсан бөгөөд тэдгээр нь Зүүн Хүрээндээ харьяалагддаг байжээ.

ХХ зууны эхэнд Гандангийн дэнжид Да лам Цэрэнчимэд, Дилав хутагт Жамсранжав, Манзушир хутагт Цэрэндорж зэрэг шашны томоохон зүтгэлтнүүд амьдарч байв.

1937 онд хийдийн хурал номын үйл ажиллагааг хааж, хуучны зургаан сүм, дуганаас бусдыг нураажээ. 1944 оноос номын хурлыг сэргээж, 1961 онд хийдийн цогцолборыг улсын хамгаалалтад авчээ. Эдүгээ Гандантэгчинлэн хийд нь Монголын бурхны шашны төв хийд юм.

Гэрэл зургийг О.Болорсувд