"Бөх хүнд чинь нэр төр, зөөлөн сэтгэл гэж байдаг юм. Зодог сэнждэв үү үгүй юү л атаа хонзон, аваа өгөө өвөрлөж явах учиргүй. Хүчтэний өлгий өлзийт торгон дэвжээгээ өс хонзонгийн чулуун дэвсгэр ч болгохгүй шүү" гэж Гарьд магнай кинод "Молиго" хэмээх Очир заан хэлсэн удаатай. Ойрын үед олон сумдын түүхт ойн наадам болж, улс, аймгийн том цолтнууд, шилмэл хүчтэнүүд барилдаж байгаа харагдах юм. Харамсалтай нь, хэл ам дагуулах болов.

Завхан аймгийн Отгон сумын 100 жилийн ойн барилдааны нэгийн давааны аманд гарсан залуу бөхийг улсын харцага Т.Бэгзсүрэн хавирч нуруугаар нь унагаагаад жишим ч үгүй дэвж яваа нь хурсан олонд таалагдсангүй. Удалгүй Т.Бэгзсүрэн ч уучлалт гуйсан. Угтаа бол тоо гүйцээх гэж аманд гарсан залуу хүүхдийг хөнгөхөн тавиад "Сайн бөх болоорой" гэж ерөөдөг тохиолдлууд цөөнгүй бий. Сүүлд л гэхэд Увс аймгийн Зүүнхангай сумын 100 жилийн ойн барилдааны дөрвийн давааны үеэр улсын харцага Ц.Мөнхбаяр засуулыг цохих гэж зангаж, муухай харагдав. Мөн л удалгүй энэ үйлдэлдээ уучлалт гуйсан. Гэхдээ муу нэрийг хусавч арилахгүй гэж нэгэнт цахим орчинд түгж, монголчуудын сонорт хүрч, мэлмийд үзэгдсэн бол мянга уучлалт гуйгаад тусыг эс олно.

Дээрх хоёр жишээ бол сүүлийн долоо хоногт тохиосон үйл явдлууд аж. Үүнээс өмнө зөндөө л шүүмжилмээр үйлдлүүд бөхчүүдээс гарсан. Хөгшин хүнийг өвдөг шороодуулсан бол дэмнээд түшээд босгох ухаан алга. Залуу бөхчүүддээ урам хайрлаж, наадамчин олноо хүндэтгэх сэтгэл алга. Өрсөлдөгчөө, өөрийгөө, наадамчин олноо ч хүндлэх хүндлэл алга. Шударга барилдаж, тахимаа өгч, авч чадахаа ч байв.

"Шинэ соргог гарч байгаа залуусынхаа зоригийг мохоочихвол залгамжлах бөхчүүдээ үгүй болгоно гэсэн үг. Эцэг өвгөдөөс уламжилж ирсэн ариун ёс, сайн сайхан бүгдээ бид хадгална ч, хамгаална ч" гэж "Молиго" Очир заан ярьдаг. Бөхчүүд энэ сайхан бүтээлийн үг, үйлдэл бүрийг тунгааж, Жигмэд шиг нь цөөн байгаасай.

Бөхчүүд өөрсдөө л үндэсний бөхөө муухай харагдуулж байгаа нь нууц биш. Ялагдлаа хүлээн зөвшөөрдөггүй, буруугаа хүлээдэггүй, уучлалт гуйж мэддэггүй, мэлздэг, худлаа ярьдаг, шударга бусаар өрсөлддөг, хуйвалддаг, хуурдаг, гэмээ ухаардаггүй гээд тоочоод байвал баршгүй олон зүйлс бий. Допингийн шинжилгээнд хүртэл бүдэрч, нарийвчилсан шинжилгээгээр тогтоогоод байхад л "Би буруугүй. Намайг хорлочихлоо" гэх юм ярих аж. Үнэндээ бөхчүүд өөрсдөө мэдлэггүй, мэдээлэлгүй, "арчаагүй" байгаа учир л идэж, ууж байгаа зүйлдээ хүртэл хайхрамжгүй хандах юм. Магадгүй бай шагнал, цол, чимэгт хамаг учир нь байгаа биз. Эд хөрөнгөнд шунаж, өнгө мөнгөний төлөө зүлэг ногоон дэвжээ, бөхийн босоо цагаан хийморио сэвтээж байна.

Өнгө мөнгөнд автаж, ард түмнээ хуурч улс, аймгийн цолонд хүрснээс түмэн олондоо хүндлэгдсэн, цолондоо дүүрэн сумын заан, аймгийн арслан байх нь сайхан гэж ярих бөхчүүд олон.

Үнэндээ бөхчүүд бол соёлын биет бус өвийг тээгчид гэдгээ мартаад байх шиг. Тэднийг харах, хөлсийг нь арчих гэж Монголын дөрвөн зүг, найман зовхисоос бүү хэл хилийн чанадаас хүртэл гадаад, дотоодынхон ирж байна. Гэтэл байж байгаа царай нь дотроо хагаралдсан, бие биедээ өш санасан, дархан аваргууд нь хүртэл зүүний магнайгаа булаалдсан ийм л байдалтай байгаа. Ард түмнийг цэнгүүлэх бус бүр хагаралдуулж, хувааж буй. Бусад улсад тамирчид нь иргэний дайныг зогсоож, энх тайвныг авчирч байхад Монголд хэрүүл, тэмцэл л авчирч байна. Бөх хүний үг, үйлдэл бүр нь түмний нүдэн дээр ил байдаг гэдгийг санаарай.