Монголчууд зудаа марттал наадамлаж явна. Үндэсний их баяр наадам өндөрлөсөн ч  аймаг, сумын 100 жилийн ойн баяр наадмууд шилээ даран үргэлжилснээр монголчуудын баяр дуусах яагаа ч үгүй, ид дундаа л орж байна.

Төрийн түшээд нь 100 жилийн ойд оролцохгүй бол наадам нь сүр, бараатай болдоггүй юм шиг л газар бүрт сайд, дарга нараа урьсан, залсан наадам. Гэтэл  ган гачин нүүрлэсэн аймаг олон байна.

Архангай, Хөвсгөл, Баянхонгор, Дорнод, Дундговь, Өмнөговь аймгийн ихэнх, Говь-Алтайн зарим сумд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан, Сүхбаатар аймгуудын өмнөд хэсгээр гантай, өнгөрсөн өвлийн төмөр, шилэн зуд дахин нүүрлэхгүй гэх баталгаагүй аж.

Уг нь өнгөрсөн жилийн өдийд Архангай, Хөвсгөл зэрэг аймгуудад зуншлага сайн, малынх нь зоо тэнийчихсэн, айраг сүү, цагаан идээ нь бялхсан зун болсон бол өнөө жил малчид гэдсээ цайлгах тараг ч бүрж чадахгүй сууна. Хадлан тэжээл бэлтгэх ч боломжгүй. Хэрвээ энэ хэвээр хур бороо орохгүй наймдугаар сарын дунд хүргэвэл мал тарга тэвээрэг ч авч чадахгүй өвөлтэй золгоно гэдгийг хашир малчид сануулж байна.

Зургадугаар сар гарсаар дээрх аймгуудад бороо хур ороогүйгээс газар гандаж, малын гэдэс цатгах ногоо цухуйхгүйгээс сааль сүү авах боломж ч хомс болжээ. Үүлэнд зориудаар нөлөөлөх арга хэмжээ авсан ч салхиар туугдан, хөөгдсөөр хур бороо орогүй долдугаар сар гарчээ.

Наадмын өмнөхөн хүчтэй аадар бороо хоёрын зэрэг орсныг эс тооцвол газар дэвтээсэн л төдий хур бороо хаялсныг хуучлах хүмүүс олон байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болж, байгаль цаг уур хувьсан, гамшигт үзэгдлийн тоо хэмжээ, давтамж өсөх болсныг мэргэжилтнүүд сануулах болсон. Иймээс малчид ялангуяа өвс, тэжээлээ хаанаас бэлтгэж, өвлийг хохирол багатай давах вэ гэдгээ одооноос эхлэн тооцож, ажлаа зохицуулахгүй бол зусан, намаржин найр наадам хэссээр хадлан тэжээлээ олигтой базааж чадалгүй өвөлтэй золгодог гашуун сургамжууд бийг мартаж болохгүй.

Хамгийн ойрын жишээ нь өнгөрсөн өвөл болсон зуд. 10 гаруй аймгийн 200 гаруй сумдад шилэн болоод төмөр зуд нүүрлэснийг Монгол Улсын Засгийн газраас зарлаж, олон улсын байгууллагууд хандив тусламж, ард иргэд, аж ахуй нэгжүүд гар хумхин суулгүй тусламж дэмжлэг үзүүлснээр ард нь гарсан.

Малын хорогдол 20 саяд хүрч болзошгүй тухай мөн албаныхан онцолж байв.

Гэсэн ч зудаас үүдэлтэй хохирол одоо ч арилаагүй, хотоо харлуулсан малчдыг дахин амьдралаа залгуулах эх үүсвэртэй болгохын тулд ойрын хэдэн жилд малжуулах төсөл хэрэгжүүлэхээс аргагүй болсон. Мөн малгүй болсон олон өрх айл хот бараадсан нь ч бий.

Цаашдаа малчин бүр “Залхуу малчны гадаа зуд ирдэг” гэсэн хатуу боловч үнэн үгийг санаж өвөлжөө бууцаа сайжруулахгүй бол сарсайсан хашаа малд нөмөр нөөлөг болохгүйг эрх биш өнгөрсөн өвлийн зуднаар харж сургамж авсан гэж найдъя.

Мөн Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамныхан ажилдаа орж, малчдад эртнээс өвс тэжээлээ бэлтгэх анхааруулга зөвлөмжөө өгч эхлэхгүй бол цас орсны дараагаас л “Мал идэх өвсгүй боллоо, бэлчээр цасанд дарагдлаа” гэдэг гомдол тавьж, өвөл болсныг мэддэг малчидтайгаа санаж, хаа, хаанаа ажилдаа анхаарах цаг ирлээ.

Өвөлд бэлтгэх салбар зөвхөн мал аж ахуйн салбараар хязгаарлагдахгүй газар тариалангийн салбарынханд ч хамаатай. Учир нь, тариаланчид хэр их ургац ургуулж, хурааж авч чадна, Монгол Улс тэр хэмжээгээр гурил, хүнсний ногооныхоо импортыг бууруулах боломжтой. Нэг ёсны стратегийн гол нэрийн бүтээгдэхүүнээ бусдаас хамааралгүйгээр дотооддоо хэр сайн базааж авч чадна, тэр хэмжээгээр аюулгүй байдал хангагдах юм. Иймээс тарьсан буудай, хүнсний ногоогоо сайтар тордож, хаягдал багатай хураан авах нь мөн л тараиаланчдын хувьд том зорилго байх ёстой.

Эрчим хүчний салбарынхны хувьд ч өвлийн ид ачааллыг аргалж биш найдвартай эх үүсвэрээр хангадаг байх бэлтгэлийг базаах шаардлага байна.

“Оргил ачааллын үеэр эрчим хүч хязгаарлахаас өөр арга алга” гээд хэрэглэгчдийнхээ цахилгааныг тасалдаг, хойд хөрш эрчим хүч нийлүүлэхгүй гэвэл харанхуй сууж мэдэхээр байгаагаа бодолцож, төслүүдээ хөдөлгөх талд ажиллах шаардлага байна.

Г.ХОРОЛ