Д.Амарбаясгалан өрсөлдөгчгүйгээр УИХ-ын даргаар сонгогдсон нь ямар учир шалтгаантай вэ? МАН-ын дараалсан ялалтуудын гал тогоог барьсан шагналаас гадна өөр ямар хүчин зүйл нөлөөлж байна вэ?

Эхлүүлсэн өөрчлөлтөө үргэлжлүүлэх “виз”

Солонгон олон өнгөтэй, сонирхолтой үр дүн бүхий парламент бүрдэх сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлтийн үндсэн автор нь Д.Амарбаясгалан өөрөө юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг амилуулсан анхны сонгуулийн үр дүнд УИХ таван нам, эвсэлтэй, хүчтэй сөрөг хүчинтэй, эмч, багш, эмэгтэйчүүд, гадаад дахь монголчууд, тусгай хэрэгцээт хоёр иргэний төлөөлөлтэй бүрдлээ. Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалан нар хоёр жилийн өмнө Үндсэн хууль өөрчлөх санаачилга гаргаж, улс төрийн багц реформ эхлүүлснээ зарласан. Д.Амарбаясгалан гардан хариуцаж, улс төрийн 13 намтай 2022 оны 8-р сард тунхаг бичигт гарын үсэг зурж зөвшилцөлд хүрснээр өнөөдрийн шинэ парламент төрөх эхлэл цэг байсан. 76-гаа яая гэж байхад юун тоо, толгой нэмэх вэ? гэдэг дургүйцэл шүүмжлэлийг сөрөн өөр дээрээ гал аван явсаар санасандаа хүрсэн.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д 2023.05.03-нд өргөн барихдаа “76 гишүүн  хэт өндөр эрх мэдэлтэй, улмаар нөлөөлөлд автах, УИХ-аар хэлэлцэгдэж буй асуудлуудыг гүн гүнзгий хэлэлцэж амжихгүй, олон талын байр суурь эрх ашгийг төлөөлөхгүй байх зэрэг сөрөг үр дагавар бий болсон. 19 гишүүнтэй Байнгын хороо 10 хүний  ирцээр хуралдаж, 6 нь дэмжээд шийдэж байна. Жендэрийн эрх тэгш байдал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, мөн багш, эмч зэрэг нийгмийн томоохон бүлгүүдийн төлөөлөл хангагдахгүй байна” гэж мэдэгдэж байв. УИХ дахь эмэгтэй гишүүдийн эзлэх хувь хэмжээг 25 хувьд хүргэж өсгөх Д.Амарбаясгалангийн яриа ердөө жилийн өмнө их хол сонсогдож байв. Харин өнөөдрийн шинэ парламентын 25 хувь буюу 32 эмэгтэй гишүүнтэй боллоо. Зөвхөн гишүүдийн тоо толгой биш тогтолцооны өөрчлөлт хамт явагдаж, сонирхлын олон янзын бүлгийн төлөөлөгчид  хууль батлалцана. Өөрчлөлтийн нэг гол авторын нэг эхлүүлснээ үргэлжлүүлэх эрэлт хэрэгцээ байна гэсэн үг. Бодлого шийдлийн парламент, мэргэжлийн мэтгэлцээн өрнөдөг талбар болгож төлөвшүүлэх, хууль боловсруулахаас эхлээд иргэний нийгмийг хэлбэр төдий бус жинхэнэ утгаар нь оролцуулдаг байх зэрэг зорилго энэ сонгуулийн үр дүнгээр дуусах биш харин эхэлж байна.

Олон өнгөнийхөө учрыг өөрөө ол!

МАН ахин нэг ялалтаа бодсон бол холимог системээр бус усалсан тойргууддаа сонгууль явуулах байсан. Сонгогчдын саналыг олноор гээж үрэгдүүлдэггүй, мөнгө цацахгүйгээр сонгогдох эрхээ эдлэх сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлтөөр шинэ УИХ нэг намын хэт давуу ноёрхолгүй, таван өнгөтэй, хүчтэй сөрөг хүчний хяналттай боллоо. УИХ-ын дарга бол бусдаасаа давуу эрхтэй босс биш, хуралдаан зохион байгуулах, парламентын үйл ажиллагааг хангах чиг үүрэгтэй гишүүн. Сурагчаар бол ангийн дарга болохоос бус дүн тавьдаг багш, шийдвэр гаргадаг захирал биш.

Д.Амарбаясгалан парламентын олон өнгө будгийг найруулсан авторын хувьд өөрөө учрыг нь олох “өртэй”. Хүчтэй хяналт, олон бүлгийн төлөөлөлтэй байх нь ардчилсан парламентын шинж тэмдэг мөн ч Монголын улс төрд хортой чихэр болсон популизмд автсан хэвээр үлдэх, улс төрийн бүлэглэлүүдийн явцуу сонирхлоор үндсэн гол бодлого, шийдлүүд нь гацаанд орох магадлал өндөр. АН-тай, ХҮН-тэй, Н.Номтойбаяртай, Нарагийн лайвтай, Х.Баттулгатай, чуулганы танхим дотроосоо Улаан бал, Цензургүй ярианууд орон даяар нэвтэрнэ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг аваад гарсан шигээ олон янзын сонирхлын уулзвар дундах алаг парламентыг Зэлтэрийн гацаанд хийчихгүй арга эвийг нь олоод, өөрөө попроод байхгүй аваад явчих боломж Д.Амарбаясгаланд илүү байна.

Засгийн газрын тогтвортой байдлын тулгуур

Суудлын тоо нь ахисан ч УИХ-д 53 хувийн суудалтай МАН-ын  Засгийн газар тогтвортой байхад УИХ-ын дарга онцгой үүрэгтэй. “Амарбаясгалангүй Оюун-Эрдэнэ, Оюун-Эрдэнэгүй Амарбаясгалан гэж үгүй” гэсэн Ерөнхий сайдын үгийг баталсан сонголт нь Д.Амарбаясгалан. Улс төр дэх 80-аад оны хослол хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэлд нөлөөгөө бататгана. Улс төрийн эрсдэлтэй алхмууд хийхдээ нам харгалздаггүй Л.Оюун-Эрдэнэ зорьсондоо хүрэхэд хууль тогтоох эрх мэдэлд бат тулгуур хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн зүгээс Д.Амарбаясгаланг хүлээн зөвшөөрнө. Засгийн газрын тогтвортой байдал гэнэт хаяад явчихсан саяхны түүхийг сөхвөл зөвхөн хамтарснаар баталгаажихгүй. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Бүсчилсэн хөгжлийн реформ” мөрийн хөтөлбөр хоосон амлалт биш бодитой ажил болоход ч хэлснээ хийдэг яс чанар хэрэгтэй.

Дараалсан ялалтуудын менежер

Д.Амарбаясгалан гэхээр МАН-ын генсек, МАН-ын генсек гэхээр Д.Амарбаясгалан гэж автоматаар санаанд буудаг. 2016, 2020, 2024 оны УИХ, 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ялалтын Ерөнхий менежер. УИХ-ын 9 сонгуулийн гуравт нь дараалсан цуврал ялалтын менежертэй спикерийн алх, чанга яригчийн төлөө өрсөлдөх улс төрч өнөөдөртөө нам дотор нь байхгүй. Гурван сонгуульд ялахаас илүү парламентын ардчиллаа дархалж чадвал тэр л жинхэнэ гавьяа.

Нийтлэлч Д.Болдхуяг