Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудын ашиглалт, эзэмшил сэдвийн хүрээнд Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудын ашиглалт, эзэмшилтэй холбоотой асуудлаар шинжээчийн дүгнэлт, хянан шалгагч нарын тайланг сонсох, нотлох баримтыг танилцуулах, холбогдох гэрчүүдээс асуулт асууж, хариулт авах, гэрч, шинжээч, хянан шалгагчаас тайлбар бөгөөд энэ сэдвийн хүрээнд 62 гэрчийг дуудсан байна.

–Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны 25 дугаар тогтоолоор “Ашигт малтмал хайх, ашиглах зориулалтаар газар, түүний хэвлийг тусгай зөвшөөрлөөр олгох, төлбөр, татвар ногдуулах, хураахтай холбоотой үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт хийх” үүрэг бүхий Хянан шалгах түр хорооны нотлох баримтыг шинжлэн судлах сонсголоор гэрчүүдээс асуулт асууж, хариулт авч, гэрч, шинжээч, хянан шалгагчаас тайлбар тодруулга авсан бөгөөд сонсголд давхардсан тоогоор нийт 164 гэрч оролцуулахаар мэдэгдэх хуудас хүргүүлснээс 116 (70.6 хувь) гэрч хүрэлцэн ирж оролцсон болно.

УИХ-ын сонгууль дөхсөн энэ үед сонсголоор хэлэлцсэн асуудлыг битгий гуйвуулаарай. Монгол ардчилсан нээлттэй улс. Төрийн эрх мэдэл ард түмний мэдэлд байж, бүх шатны байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт тавих Үндсэн хуульд заасан ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлсэн УИХ-ын хянан шалгах түр хорооны сонсгол өндөрлөж байна. Хамтран ажилласан төрийн байгууллага, шинжээч нар, гэрчүүддээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Нээлттэй сонсгол хаасныг мэдэгдье.

Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид төлбөр, татвар ногдуулах, тайлагнах, төлөх, хянах, хураах үйл ажиллагаа сэдвийн хүрээнд Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр ногдуулах, төлөх, хянах, хураах, үйл ажиллагаа, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн эрх зүйн зохицуулалт (гэрээний болон жишиг үнэ) сэдвээр судалгаа, дүгнэлт танилцуулж, гэрчүүдээс асуулт асууж хариулт авах бөгөөд энэ сэдвийн хүрээнд 22 гэрчийг дууджээ.

Шинжээчийн нотлох баримтыг танилцуулж байна. 

Татварын ерөнхий хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулиар ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлөх, тайлагнах харилцааг зохицуулдаг. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47.1 зүйлд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч ашигт малтмалыг экспортолсон этгээд Монголбанк түүнээс эрх олгосон арилжааны банкинд алт тушаасан этгээдүүд нь АМНАТ-ын төлбөр төлөгч байна гэж заасан байдаг. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг ногдуулахдаа аж ахуйн нэгжийн борлуулалтын орлогод бус борлуулалтын үнэлгээг тодорхойлж, төлбөрийг ногдуулдаг. 

Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47.2 зүйлд зааснаар хэрвээ экспортод ашигт малтмалын бүтээгдэхүүн гаргасан бол олон улсын зах зээлийн үнийг үндэслэн дотоодод борлуулсан бол дотоодын зах зээлийн үнийг үндэслэнэ. Хэрвээ гадаад, дотоодын зах зээлийн үнийг тодорхойлох боломжгүй бол зөвшөөрөл эзэмшигчийн борлуулалтын орлогыг үндэслэнэ гэж заасан байгаа. 

Засгийн газрын 2016 оны 81 дүгээр тогтоолоор батлагдсан эх сурвалжид үндэслэн зарласан олон улсын зах зээлийн дундаж үнийг ашигладаг. Энэ дундаж үнийг дараа сарын 10-ны дотор албан ёсны цахим хуудаст зарладаг. АМНАТ-ийн нэмэлт хувийг тооцохдоо зах зээлийн үнийн өсөлт, боловсруулалтын түвшингөөс хамаарч хүдэрт өндөр, бүтээгдэхүүнд бага байхаар ногдуулдаг. Жишээлбэл, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч өөрийн олборлосон 100 тонн нүүрсийг олон улсын зах зээлийн дундаж үнэ болох 130 ам.доллар байх үед экспорт хийсэн тохиолдолд борлуулалтын үнэлгээ нь 13 мянган ам.доллар, үүнээс үндсэн хувь таван хувь, нэмэлт хувь таван хувь гээд нийт 1300 ам.долларыг улсын төсөвт төлнө. 

АМТХ-ийн 47 дугаар зүйлий 47.7 болон 47.16 зүйлд заасны дагуу ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг давхардуулан ногдуулдаггүй. Өнгөрсөн 2023 онд тусгай зөвшөөрөлтэй 14 аж ахуйн нэгж, 79.7 мянган тонн, тусгай зөвшөөрөлгүй 30 аж ахуйн 243.7 мянган тонн ашигт малтмалын бүтээгдэхүүн экспортолсон боловч тайлагнаагүй. Эдгээр аж ахуйн нэгжүүд дунд жонш экспортолсон аж ахуйн нэгжүүдийн АМНАТ ногдуулсан судалгааг харахад 2022 онд 5.7 тэрбум төгрөг, 2023 онд 3.1 тэрбум төгрөгийн АМНАТ-ийг тайлагнаагүй байна. Хамгийн өндөр дүнтэй экспорт хийсэн дөрвөн аж ахуйн нэгжийг гэрчээр дуудсан.

Гаалийн ерөнхий газар, Татварын ерөнхий газраас ирүүлсэн нотлох баримтыг танилцуулъя. Тодруулбал, "Баялаг жонш" ХХК 2018-2023 онд 129.3 мянган тонн жонш экспортолж, улсад тайлагнаагүй. Хуулийн байгууллага 8.9 тэрбум төгрөгийн акт тавьсан ч төлөөгүй. Эцсийн эзэмшигч нь П.Хурцбилэг юм. Энэ хүн тусгай зөвшөөрөл бүхий хоёр аж ахуйн нэгжийг давхар эзэмшдэг. "Ди жи ти энд" ХХК 2018-2023 онд тасралтгүй экспорт хийсэн боловч огт тайлагнаагүй. 

Мөн "Шашир трейд" ХХК-ийн эцсийн эзэмшигч нь н.Цэвэгмэд гэж хүн нь Жоншны холбооны тэргүүн учраас гэрчээр дуудагдсан. Тус компани 2018-2023 оны хооронд нийт 74.4 мянган тонн жонш экспортолсон боловч дутуу тайлагнасан. Өнгөрсөн 2020, 2021 онд тайлангаа дутуу тайлагнасан. Сүүлийн хоёр жил огт тайлагнаагүй байна. Өрийн үлдэгдэл нь 5.2 тэрбум төгрөг. 

Бас "Хайрхантоб" ХХК төмөр экспортолдог. 2018-2023 оны хооронд нийт 62.4 мянган тонн төмөр экспортолсон ч тайлагнаагүй. Татварын шалгалтад ороогүй бөгөөд татварын өр нь 996.7 сая төгрөг байна.

Хамгийн өндөр өртэй, насжилт өндөртэй, хяналт шалгалтын өртэй АНН-үүдээс хоёр хоёр гэрч дуудсан. Хамгийн өндөр өртэй нь "Монэко" ХХК, "Ихговь энержи" ХХК, "Алтайнхүдэр" ХХК, Ганхүдэр орд ХХК, Бужгар орд ХХК, Ариун флюор ХХК, Шашир трейд ХХК байна. 

УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа:

-Ховд аймгийн Дарви суманд байдаг "Монэко" ХХК Хонгконгийн хөрөнгийн биржид гарсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн асуудлаар сүүлийн гурван жилд анхаарч, хөндөж байна. Өнөөдөр энэ хүмүүс сонсголд оролцохоор ирсэн байна. Татварын ерөнхий газар, АМГТГ-аас асуулт асууя. Энэ компани 2023 онд УИХ-ын гишүүн миний нэр дээр татварын хууль тогтоомжийг зөрчиж, 184 тэрбум төгрөгийн зөрчлийн акт тавьсан талаар мэдээлэл ирүүлсэн. Хэдэн төгрөгийн татварын өр байгаа вэ?

Татварын ерөнхий газрын Хяналт шалгалт, арга зүйн газрын дарга н.Бадамцэцэг:

-"Монэко" компанийн хяналт шалгалт 2017-2020 онд хийсэн. 2023 онд шалгалтын шийдвэр гарч, 30 хоног маргаан шийдвэрлэх гомдол гаргасан. Нийт 13 зөрчлийн зарим нь үндэслэлтэй, заримыг нь нягтлах шаардлагатай гэсэн. Бид гурван сарын хугацаанд дахин шалгалтыг хийж, 2024 оны тавдугаар сарын 7-нд АМНАТ-ийн нөхөн төлбөрийг хуулийн дагуу төлөөгүй гэдэг 253.9 тэрбум төгрөгт 11.3 тэрбумын алдангийг  ногдуулсан. 

АМГТГ-ын дарга Л.Баярмандал:

-УИХ-ын 2007 оны 27 дугаар тогтоолоор стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудын жагсаалтыг баталсан. Нэгдүгээр хавсралтад 16, хоёрдугаар хавсралтад 39 ордыг баталсан. Үүнээс хойш өөрчлөгдөөгүй. Өнгөрсөн 2019 онд шинэчлэх ажлын хэсгийг УУХҮ-ийн сайд гаргаж байсан. Одоогоор танилцуулаагүй байна. АМГТГ бол хэрэгжүүлэгч агентлаг. Манайд одоогоор ямар нэгэн чиглэл ирээгүй байгаа. 

"Монэко" ХХК-ийн дэд захирал н.Оюунчимэг:

-Манай компани их алдартай болж байх шиг байна. Манай компани гадаадын хөрөнгө оруулалттай, 2007 онд байгуулагдсан. Байгуулагдсан цагаасаа хуулийг сахин биелүүлж ирсэн. Маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийж, хүнд нөхцөлтэй уурхай. Нийт 17 жил тасралтгүй хөрөнгө оруулалт хийж, 2600 хүнийг ажлын байраар хангаж, улсад наймд эрэмбэлэгдсэн шилдэг татвар төлөгч. Зургаан жил дарааллан топ ААН-ээр шалгарч, хариуцлагатай уул уурхайн компани, аймгийнхаа шилдэг хөрөнгө оруулагч. Нийт 311 км хатуу хучилттай зам, 17 гүүрийн бүтээн байгуулалтыг барьсан. Ховд аймагтай жишиг гэрээ байгуулж, экспортолсон нүүрсний тонн тутмаас орон нутгийн хөгжлийн санд мөнгө хандивладаг. 2023 онд орон нутгийн хөгжлийн санд 10 гаруй тэрбум төгрөгийг татвараас гадна хандивласан. 

1100 аймгийн жолооч нүүрс тээвэр хийж, уул уурхайн салбартаа анхдагч компани. Өнөөдрийн ярьсан татварынхаа тайлангаа цаг тухайд нь тайлагнаж байгаа. Сая ярьсан АМНАТ-ийн өглөг байгаа асуудал нь 2022 оны гуравдугаар улирлаас эхлэн АМНАТ-ий автоматаар цаанаас нь татагддаг болсон. Татвар төлөгч өөрөө татвараа тооцоолон тайлагнаж төлнө гэдэг хуулийг зөрчиж, автоматаар тайлагнадаг болсон юм. Бид яагаад өр төлбөрийг төлөх боломжгүй байна вэ гэхээр Хөшөөтийн уурхайн нүүрсний чанар Шинжаан уйгарын зах зээлийн үнээр нь зарагдахгүй байна гэсэн үндэслэл зарж чадахгүй байна. Бид борлуулалтын үнээ гэрээний үнээр үнэлж, тайлагнаад тэр үнэлгээгээрээ төлбөрөө цаг хугацаанд нь төлсөн байгаа. 

УУХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга Л.Мөнхдөл:

-Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрыг татан буулгаснаар салбар яамдуудад очсон. Мэдээллийн нэгдсэн сантай болохгүй бол байгууллага болгон тус тусдаа явж, дүгнэлтүүд нь зөрчилддөг тохиолдлууд байгаа. Түгээмэл ашигт малтмалын зөвшөөрөл авчихаад ашигт малтмал олборлож байгаа компаниуд байна. Бид тухай бүрт нь шалгаад хуулийн байгууллагад хандаад явж байгаа. 

Дундговь аймгийн ЗДТГ-ын Геологи, уул уурхайн хяналтын улсын байцаагч н.Цэрэндорж:

-Манайд түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын 53 тусгай зөвшөөрөл байдаг. Нэг ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй. Өнгөрсөн 2019-2020 онд нийт 28 хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг. Харин 2021-2024 онд 12 гээд нийт 53 тусгай зөвшөөрөлтэй. Эдгээрээс хоёр түгээмэл ашигт малтмалын зөвшөөрөл дээр хууль бусаар жонш олборлосон тусгай зөвшөөрөл гарч, тухайн аймгийн Экологийн цагдаагийн мөрдөгч зөрчил дээр Эрүүгийн хуулийн дагуу арга хэмжээг авч, хоёр аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг цуцалсан. Нэг нь талбайгаа буцаах өргөдөл өгсөн бол бас нэг аж ахуйн нэгж хуулийн хугацаа нь дуусч, дөрвөн тусгай зөвшөөрөл байгаа. 

Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй зэрэгцүүлж олгодог асуудлыг АМГТГ-руу хүсэлт явуулж, давхцал байхгүй гэсэн хариу дүгнэлт ирдэг. Яг ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй зэрэгцээ давхардсан гэсэн хариу ирдэггүй. Тэрийг нь орон нутгаас шалгаж, хянах боломжгүй байдаг. Манай аймгийн хувьд ямар нэгэн асуудал байхгүй.

Сэлэнгэ аймгийн ЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын газрын дарга Я.Мөрөн:

-Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулийн 11, 12 дугаар зүйлд иргэн болон аж ахуйн нэгж хүсэлтээ аймагт гаргаж өгнө. Тэрний хүрээнд АМГТГ-ын кадастрын бүртгэлийн системд шивэгдсэний дараа дүгнэлт ирдэг. Аймаг дээр түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуулын 45, ашиглалтын найман тусгай зөвшөөрөл бий. Баянгол, Орхонтуул гэдэг газар хайгуулын зөвшөөрөлтэй компаниуд. Тухайн үед хүсэлтээ ирүүлж байсан. Аймгийн Засаг даргын захирамж гаргаж, зөрчил гаргавал таслан зогсоох арга хэмжээ авсан шийдвэрийг бас гаргаад явж байгаа. 

АМГТГ-ын Кадастрын албаны дарга н.Батмагнай:

-Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуульд дүгнэлт гаргах чиг үүрэг нь АМГТГ-т байдаг. Шинжээчийн дүгнэлтэд гарсан Сэлэнгэ аймгийн гол дагуу олгосон тусгай зөвшөөрөл бол хууль зөрчсөн түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын зөвшөөрөл байна. Хуульд зааснаар хяналт шалгалтыг аймаг нийслэлийн Засаг дарга хянадаг. 

Сонсгол даргалагч Б.Энх-Амгалан:

-Ингээд бие бие рүүгээ чихээд өнгөрч байгаа юм. Нэг нь орон нутаг руу нөгөөх нь АМГТГ руу чихдэг. Цаашид хуулийг нь өөрчлөхгүй бол болохоо байсан гэсэн. Санаатай санамсаргүй тусгай зөвшөөрөл олгож, хууль бусаар олгорлолт хийж, улсад татвар төлж, нөхөн олборлолт хийдэггүй. Энэ асуудлыг анхааралдаа авч, тэмдэглэж үлдээгээрэй. Шинэ хуульдаа энэ асуудлыг бүрэн тусгах хэрэгтэй. Эзэн биегүй, хариуцлагагүй байдлыг бүрэн цэгцлэхийн тулд ярьж байгаа шүү. Сумын дарга нараас асуухаар хариулт нь ойлгомжтой. Холбогдох байгууллага, яамдууд бүгд анхаараарай. 

Мөн ашигт малтмалын хайгуул ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй, түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуул ашиглалтын зөвшөөрлийг зэрэгцүүлсэн аймгуудыг танилцуулъя. Тодруулбал, Баянхонгорт зургаа, Говь-Алтай аймагт тав, Дархан-Уул аймагт нэг, Өмнөговьд зургаа, Дундговь аймаг 31, Сэлэнгэ 10, Төв аймаг ес, Ховд нэг, Хэнтий зургаан зөвшөөрөл олгосон байна. Байрзүйн хил заагаас гадна геологийн хил заагаар энэ зэрэгцүүлэн олголт нь өөр ашиг сонирхол байна гэж дүгнэж байгаа юм. Хамгийн олон хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгосон Дундговь, Сэлэнгэ аймгуудыг дурдъя.

Сонсгол даргалагч Б.Энх-Амгалан:

-Тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн дунд, захад, судал дээр нь давхар зөвшөөрөл олгож байна. Тусгай зөвшөөрлий бүртгэл, улсын нөөцийн баланс алдагдаж байгаа юм биш үү?

Үндэсний геологийн алба н.Мөнхтөр:

-Чиг үүргийн хувьд ашигт малтмалын нэгдсэн бүртгэлийг хөтөлж, нөөц ордын тоо бүртгэл, данс, нөөцийн балансын санг эрхлэн хөтөлдөг. Харамсалтай нь түгээмэл тархацтай ашигт малтмал дээр энэ чиг үүргүүд хэрэгждэггүй. Ер нь хууль хэрэгжсэнээс хойш энэ чиг үүргүүд хэрэгжихгүй ирснийг шинжээч танилцуулж байна. Энэ бол үнэн. Шалтгаан нь энэ харилцааг маш нарийн мэргэжлийн байгууллага, хүмүүс хийх ёстой. Орон нутагт нарийн мэргэжлийн хүмүүс байхгүй, хийж чадахгүй байгаа. Цаашид яаралтай хуулиа өөрчилж, нарийн мэргэжлийн байгууллагууд дээр тавих шаардлагатай. 

Сонсгол даргалагч Б.Энх-Амгалан:

-УУХҮЯ-наас асууя. Дүгнэлт гаргаж, тусгай зөвшөөрлийн давхцалтай байна гээд байхад зэс, хайлуур жонш, алт, бал чулуу илэрсэн газар дээр элс хайрга дайрганы зөвшөөрөл олгож байгаа. Энэ ямар учиртай юм бэ?

УУХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга:

-Манай газрын чиг үүрэг биш. 

АМГТГ-ын дарга Л.Баярмандал:

-Орон нутгаас санал авдаггүй гэсэн асуудал байхгүй. Сонгон шалгаруулалтын талбайг зарлахдаа Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж баталдаг. Ингэхийн тулд бүх холбогдох яамдууд, аймгуудаас санал авсан байх ёстой. Тэгж байж талбайг баталж, сонгон шалгаруулалт зарладаг. Өнгөрсөн 2018 онд Засгийн газраас баталсан талбайн сонгон шалгаруулалтыг 2022 оноос явуулж байгаа учраас 2020 оноос хойшх ажиллаж буй аймгийн Засаг дарга нар мэддэггүй. Надаас зөвшөөрөл авсангүй гэж ярьдаг. Түгээмэл тархацтай ордын хувьд маш их асуудалтай. 2014 он хүртэл Ашигт малтмалын хуультай хамт явж ирсэн. Тэгээд 2014 онд тусдаа Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хууль батлагдаж, улсын нэгдсэн кадастрын бүртгэл алдагдсан. Аймгийн болон нийслэлийн дарга нар хуулийн дагуу кадастрт бүртгүүлж, нөөцийн тайлангаа жил бүр өгөх ёстой боловч өгдөггүй, дураараа зөвшөөрөл олгодог. Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг бэлдээд Засгийн газарт өргөн барихад бэлэн болсон. Энэ хуульд 2014 он хүртэл Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хуультай явж байсан зохицуулалтыг оруулсан байгаа. Шинэчилсэн найруулгаар түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуулын зөвшөөрөл авбал тэр нь ердийн ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл болно гэсэн цуурхалд автаж, олон хүн гол дагаж авсан тохиолдол бий. Тийм зохицуулалт огт байхгүй гэдгийг мэдэгдье.

Нутгийн захиргааны байгууллагаас ашигт малтмал хайх, ашиглах зориулалтаар олгож буй зөвшөөрлийн талаар мэдээлэл шинжээч нотлох баримт шинжлэн судалж байна. 

Эрх зүйн хувьд 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар энэ асуудлыг зохицуулж ирсэн. Энэ хуулиас 2014 онд УИХ дараагийн танилцуулгад гарах үзэл баримтлалын дагуу Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулийг баталсан. 2006 оноос хойш 17 жил хэрэгжихдээ 400 гаруй өөрчлөлт орсон байна. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгохыг хориглосон хууль гарснаас хойш тусгай зөвшөөрлийн тоо буурч, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл нэмэгдсэн нь сайн боловч зам барилга, дэд бүтэц эрчимжиж байгаа өнөө үед шаардлагатай элс, хайрга зэрэг түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуулын ажил зогсонги байдалд орсон гэдэг үзэл баримтлалаар шат шатны аймгийн Засаг даргын эрх хэмжээнд хуульчилж баталсан байдаг. 

Аймаг, нийслэлийн Засаг даргаас олгож буй түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг олгохдоо АМГТГ-ын дүгнэлтээр тусгай зөвшөөрөл олгох боломжгүй буюу улсын нөөц, хориглосон болон бусад тусгай хамгаалалттай газартай давхцалтай байна гэдэг үндэслэлээр дүгнэлт гаргах боломжгүй гэж байхад дараах 12 тохиолдолд тусгай зөвшөөрлийг олгож шийдвэрлэсэн нь хууль зөрчиж байна. Нийт 5 тохиолдол нь 2016 онд тавыг нь Өвөрхангай аймгийн Засаг дарга, гурвыг нь Өмнөговь аймгийн Засаг дарга, Дорноговь, Завхан, Хөвсгөл, Сэлэнгэ аймаг тус бүр нэг нэг тохиолдол хууль зөрчсөн. Тухайн үеийн АМГТГ-аас боломжгүй гэсэн дүгнэлтийг гаргасан байсныг танилцуулъя. Тухайлбал, Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын Их булаг, Бэрх нэртэй газарт хууль зөрчиж зөвшөөрөл олгосон талаарх нотлох баримтыг харуулж байна. Мөн Өмнөговь аймгийн Засаг дарга Р.Сэддоржид Засгийн газрын тогтоолоор Ханбогд сумын нутагт "Ханбогд өлзийт" ХХК-ийн Ханан нэртэй түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг өгөх боломжгүй, улсын нөөцөд авсан талбайтай бүхэлдээ давхацсан байна гэсэн дүгнэлт гаргаж байсан байна. 

Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуул ашиглалтын нийт 489 тусгай зөвшөөрөл дээр Үндэсний геологийн алба руу хяналт шалгахаар явуулж, өөр төрлийн ашигт малтмалын илэрц байгаа эсэхийг тодруулсан. Ингэхэд 11 тохиолдолд чулуун нүүрс, зэс, хошойн чулуу, алт, хайлуур жонш, бал чулууны төрлийн илэрц байна гэдгийг тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл, геологийн хил заагийн хувьд түгээмэл тархацтай ашигт малтмалыг хайхад өөр төрлийн ашигт малтмал илэрсэн гэсэн үг. 

УИХ-ын гишүүн Ц.Цэрэнпунцаг:

-Ирж чадахгүй гэрч нь төлөөлөгчөө явуулж байна. Зарим нь хүндэтгэн үзэх шалтгаантай гэж байна. Зарим нь сонсголдоо ирээгүй мөртлөө сошиалаар бусдад сургааль айлдаад яваад байх юм. АМГТГ-ын даргаар ажиллаж байсан Д.Үүрийнтуяа гэж хүн 2014-2017 онд хийж байсан хүн гэрчээр сонсголд оролцоогүй. Энэ хүн сонсголд оролцсон бол олон нийт мэдээлэл авах боломжтой байх ёстой байсан. Гэтэл олон нийтийн сүлжээнд сургааль айлдаад яваад байх юм. 

Энэхүү сэдвийн хүрээнд аймаг, нийслэлийн Засаг даргаас олгож буй түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн асуудал, бичил уурхайн асуудлууд гэсэн сэдвээр холбогдох хамаарлын судалгаа, дүгнэлтийг сонсон асуулт асууж, хариулт авах юм. Дээрх асуудалтай холбогдуулан 30 гэрчийг дуудсан байна.

Мөн өдөр Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид төлбөр, татвар ногдуулах, тайлагнах, төлөх, хянах, хураах үйл ажиллагаа сэдвийн хүрээнд Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр ногдуулах, төлөх, хянах, хураах, үйл ажиллагаа, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн эрх зүйн зохицуулалт (гэрээний болон жишиг үнэ) сэдвээр судалгаа, дүгнэлт танилцуулж, гэрчүүдээс асуулт асууж хариулт авах бөгөөд энэ сэдвийн хүрээнд 22 гэрчийг дууджээ.

Түүнчлэн Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудын ашиглалт, эзэмшил сэдвийн хүрээнд Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудын ашиглалт, эзэмшилтэй холбоотой асуудлаар шинжээчийн дүгнэлт, хянан шалгагч нарын тайланг сонсох, нотлох баримтыг танилцуулах, холбогдох гэрчүүдээс асуулт асууж, хариулт авах, гэрч, шинжээч, хянан шалгагчаас тайлбар бөгөөд энэ сэдвийн хүрээнд 62 гэрчийг дуудсан байна.

Түр хорооны сонсголд есөн хянан шалгагч, шинжээч нар Авлигатай тэмцэх газар, цагдаа, прокуророос мөн холбогдох албан тушаалтнууд оролцож буй юм. Сонсголыг УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга Б.Энх-Амгалан удирдаж байгаа бол тус түр хорооны гишүүнээр УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа, Ц.Цэрэнпунцаг нар ажиллаж байна.

Сонсгол даргалагч Б.Энх-Амгалан:

-Зарим оролцогч сонсголын дэгийг зөрчиж, зураг авсан тохиолдол гарсан. Өнөөдрийн хурал дээр дэгээ сайн сахих хэрэгтэй. Гэрч сонсголд ирэхээс зориуд зайлсхийсэн, хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр татгалзсан бол хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Мөн гэрч зориуд худал мэдээлэл өгсөн бол Эрүүгийн хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Тэгэхгүй бол өөрсдийгөө хаацайлж, асуудлаас бултах оролдох зүйл байж болохгүй. 

Бид энд улс төр хийж, хэн нэгнийг харлуулж, гэм буруутай гэж шүүх гээгүй. Байгаа нөхцөл байдлыг шинжээч нарын гаргаж ирсэн нотлох баримтын хүрээнд асуудлыг ярьж байгаа шүү.

Өчигдөр сонсголын үеэр ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн талбайн давхацлын тухайн нотлох баримтыг шинжлэн судлах үеэр тухайн үед Говьсүмбэр аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан Л.Одсэрийг гэрчээр дуудсан. Энэ хүн "Би тэр үед ажиллаагүй" гэдэг мэдээлэл өгсөн. Бид шинжээч нараас нотлох баримтыг цуглуулж авахад Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн үед 158 дугаар тушаалаар тус аймгийн Засаг даргаар томилогдож, 2016 оны долдугаар сарын 8-ны өдрийн 01 дугаартай тушаалаар Ерөнхий сайд асан Ж.Эрдэнэбатын үед чөлөөлөгдсөн хүн. Энэ хугацаанд ажлаа хийж, 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь сумын нутагт гадаадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компанид Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлсэн газар дээр давхцуулан зөвшөөрөл олгосон асуудлаар бид гэрчээр дуудсан. Тэр хүн энэ асуудлыг мэдэхгүй гэсэн. Ийм юм байхгүй шүү. Тухайн үед аймгийн Кадастрын хэлтсийн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Д.Мөнхтамир гэдэг хүн тэр өдөр ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг гадаадын компанид олгосон гэсэн. Бид энэ асуудлаар дуудсан болохоос улс төр хийгээгүй гэдгийг онцолъё. 

Өнөөдрийн сонсголоор нутгийн захиргааны байгууллагаас ашигт малтмал хайх, ашиглах зориулалтаар олгож буй зөвшөөрөл, түүний хэрэгжилт сэдвийн хүрээнд хоёр багц асуудал; ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид төлбөр, татвар ногдуулах, тайлагнах, төлөх, хянах, хураах үйл ажиллагаа сэдвийн хүрээнд хоёр багц асуудал; стратегийн ач холбогдол бүхий 16 ашигт малтмалын ордуудын ашиглалт, эзэмшил сэдвээр нотлох баримтуудыг шинжлэн судална.