Монгол Улсын эдийн засаг 2023 онд 7 хувь, 2024 оны эхний улирлын байдлаар 7.8 хувь өссөн үзүүлэлттэй байна. Монгол Улс энэ онд 25.9 их наяд төгрөгийн орлого олж, 27.4 их наяд төгрөгийн зарлага гаргаж,  төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл 1.5 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий хоёр хувьтай тэнцэх хэмжээний төсвийн алдагдалтай байхаар тооцоолол гаргасан. Тиймээс сонгуулийн дараа эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байх талаар эдийн засагчдийн байр суурийг тодруулан хүргэж байна.

ПОПУЛИСТ ЗАСГИЙН ГАЗАР ТӨРИЙН ЭРХЭНД ГАРВАЛ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТУУД НАМ ЗОГСОНО

Эдийн засагч Ч.Отгочулуу:  Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт нүүрсний экспорт дээр төвлөрдөг. Сонгуулийн дараа нүүрсний экспортын хувь хэмжээ тогтмол буурдаг үзүүлэлттэй байдаг. Учир нь БНХАУ талаас шинээр байгуулагдсан Засгийн газрын байр суурийг харахын тулд худалдан авалтаа бууруулдаг. Тийм учраас нүүрсний экспорт цаашид одоогийнх шиг урсаж гарна гэсэн баталгаа байхгүй. Харин зэсийн үнэ өндөр байгаа нь сайн хэрэг. Монгол Улсад УИХ-ын 2008 оны сонгуулиас хойш гажиг гэмээр жишиг тогтсон. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн орлогоо хэт өөдрөг төсөөлж, төсвийн зарлагаа өөдрөг төсөөлсөн орлогын хувь хэмжээндээ тааруулж өндөр тавьчихдаг. Ингээд төсөөлсөн орлого нь бүрдэхгүй тохиолдолд төсвийн алдагдлаа өндөр хүүтэй зээлээр нөхдөг. Нүүрсний үнэ болоод экспортод гаргаж байгаа хувь хэмжээ бичилт нь өндөр байгаа ч тал нь опптейк  гэрээний нүүрс учраас бодитоор орж ирэх мөнгөн дүн бага байгаа болов уу гэж бодож байна.

Сүүлийн үед сонгууль угтсан эдийн засгийн олон арга хэмжээ авч байна. Тухайлбал, малчдад зориулж хоршоонд 5 их наяд төгрөгийн зээл олгож байна. Сонгуулийн дараа энэ бодлого хэрэгжихгүй бол төсвийн алдагдлын хувь хэмжээг нэмэгдүүлнэ. Төсвийн алдагдлыг бууруулж зээлээ мөнгөжүүлэхийн тулд зах зээл рүү бэлэн мөнгө хэвлэж нийлүүлнэ. Үүний хор уршигаар инфляци өснө. Тухайлбал, УИХ-ын 2016 он болон 2020 оны сонгуулийн дараа төсөвт тодотгол хийж байсан. Энэ нь зах зээлд шок үүсгэдэг. Цаашлаад ам долларын ханшийг огцом өсгөдөг. Нэг ёсондоо төгрөгийн ханш суларч, долларын ханш чангардаг. Тиймээс энэ удаагийн сонгуулийн дараа ч төгрөгийн ханш суларч, инцфляцийн хувь хэмжээ ил гарна.

Аливаа эдийн засгийг эрүүл байгаа эсэхийг хэмждэг хэдхэн үзүүлэлт бий. Нэгдүгээрт, инфляцийн хувь хэмжээ. Монгол Улс инфляциа бодитоор тооцож чаддаггүй учраас холбогдох байгууллагаас гаргадаг инфляцийн хувь хэмжээ бага гарч байна. Гэтэл бодит байдал дээр инфляци өндөр байгаа шүү дээ. Наад зах нь гурил, махны үнийг аваад үзэхэд үнэ нь өндөр байгаа шүү дээ.

Хоёрдугаарт, ажилгүйдлын хувь хэмжээ. Ажилгүйдлын хувь хэмжээг аваад үзэхээр 5-6 хувь нь бага харагдаж байгаа мэт боловч хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшнээр нь харахаар хоёр хүн тутмын нэг нь ажилгүй байна. Түүнчлэн хувийн хэвшилд ажиллагсдын тоо хэмжээ буурч байна.

Тухайлбал, менежерүүдийн тоо 20 мянгаар буурсан байхад нөгөө талд төрийн албан хаагчдын тоо өнгөрсөн жил 40 мянгаар өссөн байна. Энэ жил ч өсөх байх.

Энэ бүхнээс юу харагдаж байна вэ гэхээр ажил хийж бодитоор үнэ цэнэ, баялаг  бий болгож, эдийн засгийн бүтээмжийг нэмэгдүүлдэг хүмүүсийн тоо буурч харин тэдний төлсөн нийгмийн даатгалын шимтгэл, татвараар цалинждаг төрийн албан хаагчдын тоо өссөн байна.

Яг одоогийн байдлаар Монгол Улсад оруулах хөрөнгө оруулалт зогссон байна. Монголын гол хөрөнгө оруулалтууд уул уурхай руу ордог. Гэтэл Газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, уул уурхайн лицензийг цуцлах гэх мэт хөрөнгө оруулагчдад халгаатай бодлого, шийдвэр хэрэгжиж байна.

Тийм учраас хөрөнгө оруулагчид сонгуулийн дараах нөхцөл байдлыг харж байгаад "хураана, нураана, булаана, хаана, бооно" гэдэг популист Засгийн газар төрийн эрхэнд гарвал хөрөнгө оруулалтуудаа бүхий л түвшинд нам зогсооно.

Түүнчлэн сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч гадагшаа гарч ажиллах, бизнес эрхлэх үү эх орондоо ажиллаж амьдрах уу гэсэн сонголт хийх иргэд ч бий. Гадагшаа гарч амьдрах боломжтой иргэд, өрхийн тоо бага. Энэ хүмүүс гадагшаа гараад явчихвал дундаж давхаргад дэнжигнэж байсан иргэдийн тоо бас л буурна.

Түүнчлэн МАН өмнөх сонгуулиар амласан амлалтуудынхаа хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд төрийн өмчийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлж байна. Төрийн хэдхэн компани төсвийн орлогын дийлэнх хувь хэмжээг бүрдүүлээд эхлэхээр улстөрчид дундаж давхаргыг шууд орхигдуулдаг. Дундаж давхаргынханы зовлон, жаргал тэдэнд сонин биш болдог. Яагаад гэхээр тэдний популист амлалтыг тэжээдэг хэдхэн үйлдвэр байна шүү дээ. Энэ нөхцөл байдал урт хугацаандаа асар хортой. Төрийн өмчийн компаниуд өрсөлдөх чадвар багатай байдаг. Тэдний нөөц дуусна. Монгол Улсын геополитикийн нөхцөл байдлыг аваад үзсэн ч БНХАУ-Тайвань, ОХУ-Укрианы нөхцөл байдал хүндэрвэл Монголд үзүүлэх сөрөг нөлөө их. Гадаад нөхцөл байдал хүнд байна. Сонгуулийн дараа бензин шатахууны нөхцөл байдал хүндэрнэ гэж харж байна. Одоо бол яах аргагүй сонгууль хүртэл бариад байна. Сонгуулийн дараа геополитикийн болоод улстөрийн хүндрэл өндөр болох байх. Түүнчлэн энэ жил зуд болсон нь эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө.

ТӨСВИЙН ОРЛОГО ТӨСӨӨЛСӨН ХЭМЖЭЭНД ХҮРЭХГҮЙ БАЙХ МАГАДЛАЛТАЙ

Эдийн засагч Ч.Хашчулуун: Монгол Улсын эдийн засаг болон улс төрийн тогтолцооны нэг онцлог нь сонгуулийн өмнө эрх баригч нам, Засгийн газраас зээлийн олголтыг нэмэгдүүлэх, бэлэн мөнгө тараах гэх мэт арга хэмжээ авсаар ирсэн. Тухайлбал, 2016 онд "Сайн хашаа" хөтөлбөр хэрэгжүүлж байсан. Энэ удаа ч мөн уг хөтөлбөртэй төстэй арга хэмжээ, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байгаа нь сонгуулийн мөчлөгийн нэг шинж чанар юм.  Сонгуулийн дараа эдийн засагт гарч болох хамгийн том эрсдлийг төсвийн орлого төсөөлсөн хэмжээнд хүрэхгүй байх вий гэж харж байна.

Учир нь,  энэ оны төсвийг батлахдаа эдийн засгийг өөдрөгөөр төсөөлж, зардлын хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн улс төрийн мөчлөгийн шинж чанартай холбоотой баталсан.Тийм учраас ирэх намраас шинээр бүрэлдсэн УИХ, Засгийн газрын гишүүд уг төсвийг эргэж харах, тодорхой хэмжээгээр өөрчлөлт оруулах шаардлага гарахыг үгүйсгэхгүй.

Харин өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч, инфляцид төдийлөн нөлөөлөхгүй байх гэж бодож байна.Учир нь сүүлийн үед Засгийн газар, УИХ-аас гаргасан шийдвэрүүд мөнгө хэвлэж зах зээлд нийлүүлээгүй. Харин банкны системд байгаа мөнгөнийх нь зээлийн урсгалыг шинэчилж, өөрчилсөнтэй холбоотой. Энэ мөнгө угаасаа эдийн засагт байсан мөнгө.  Мөн валютын ханшид тийм ч их нөлөөлөхгүй байх. Валютын ханш улс төрийн циклээс төдийлөн хамаардаггүй. Экспорт, импортын гадаад худалдааны тэнцэл, валютын нөөцийн хэмжээнээс ихээхэн хамаардаг. Монголд аль аль үзүүлэлт нь сайн байгаа учраас ханш дээр өөрчлөлт гарах үндэслэл байхгүй. Сонгуулийн дараа ч одоогийн эдийн засгийн байдал үргэлжлэх төлөвтэй байна. Харин төсөвт тодотгол хийх эрсдэл байж болох ч урьдчилан хэлэх боломжгүй байна

 ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЗАРЧИМДАА ҮЛ НИЙЦЭХ ЗЭЭЛ ОЛГОЖ БАЙГАА НЬ 2-3 САРЫН ДАРАА ЭДИЙН ЗАСАГТ ТОМООХОН ЭРСДЭЛ ДАГУУЛНА

Эдийн засагч Б.Лакшми: Монгол Улсын өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг аваад үзвэл өсч байгаа хандлагатай байгаа нь цаашид нөхцөл байдал эерэг байх юм шиг төсөөлөлтэй байна. Миний хувьд сонгуулийн өмнө эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг хүчээр бариад байна гэж хардаж байна. Тиймээс сонгуулийн дараа буюу намраас эдийн засаг нэлээд хүндрэх хадлагатай байна. Учир нь Монгол Улсын эдийн засагт хамгийн их нөлөөлдөг хоёр хөрш орны эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндхэн байна.

Тухайлбал, ОХУ-ыг аваад үзвэл эдийн засгийн хоригт орсон байгаатай холбоотой шатахууны салбарт нь томоохон хүндэрлүүд гарч байна. Яг одоогийн байдлаар ОХУ-д шатахууны хомсдол үүсэх нөхцөл байдал үүссэн гэдгийг тус улсын холбогдох албаныхан хэлж байна.

Одоогийн байдлаар шатахуун үйлдвэрлэлийн хувь хэмжээ 10 орчим хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. Тийм учраас цаашид дотоодынхоо хэрэглээг хангах зорилт хамгийн түрүүнд тавина. Хоёрдугаарт, тодорхой хэмжээгээр шатахуун, түлшийг экспортод гаргасан ч үнийн хувьд өсгөх хандлага харагдаж байна.

Монгол Улсын хувьд газрын тос, шатахууны хэрэглээ нь ОХУ-аас бүрэн хамааралтай учраас үнийн өсөлтийн хамаарал шууд эдийн засагт нөлөөлж, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ, цаашлаад инфляцид шууд нөлөөлнө.

Өөрөөр хэлбэл, ирэх намраас өргөн хэрэглээний бүхий л бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр болох эрсдлийг авч ирж байна. Түүнчлэн Монгол Улсын уул уурхайн бүтээгдэхүүний гол худалдан авагч БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт нэлээд саарах төлөвтэй байна. Тус улсын эдийн засгийн өсөлт саармагжих нь Монгол Улсын түүхий эдийн экспорт буурах нөхцөл байдалд хүргэнэ.

Монгол Улсын экспортын хувь хэмжээ энэ онд төсөөлсөн хэмжээнээсээ буурвал төсвийн орлого буурах, төсвийн алдагдал нэмэгдэх бодит эрсдлийг учруулна.

Сүүлийн үед Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа бодлого шийдвэр, УИХ-аас батлагдан гарч байгаа хууль тогтоомжууд нийгмийн аль нэг бүлэг рүү хэт их чиглэж, тэдэнд зориулсан зээлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлж байгаа нь анхаарал татаж байна. Олон төрлийн хөнгөлттэй зээлийг зах зээлийн зарчимдаа үл нийцэх байдлаар олгож байгаа нь 2-3 сарын дараа эдийн засагт томоохон эрсдэл дагуулж, инфляцийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй. Монгол Улсын шийдвэр гаргах түвшинд ажиллаж байгаа эрх баригч нам, эвслүүд сонгуулийн жил бүр богино хугацааны буюу тухайн үеийн нөхцөл байдалдаа тохируулж гал унтраасан бодлого хэрэгжүүлсээр ирсэн. Өнөөдөр ч ийм  л байна. Эрх баригч нам бүх зүйлээ сонгуульд ялахын төлөө чиглүүлж байна. Сонгууийн дараа амьдрал үргэлжлэхгүй мэт аашилж байна. Өнөөдөр л болж байвал маргааш учир нь олдоно гэсэн байдлаар ажиллаж байгаа нь харамсалтай санагдаж байна.