Дэлхий дахинд хэвлэлийн эрх чөлөөг батлан дааж байх ёстой хүмүүс нь улс төрийн эрх баригчид аж. Гэтэл хэвлэлийн эрх чөлөөг харж, хамгаалах ёстой эрх баригчид нь эргээд энэ салбарын аюул заналхийлэл болсныг "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" байгууллагаас саяхан тайлагнасан Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс бэлхэнээ харуулав.

Чансааг гаргахад тухайн улс орны улс төрийн нөхцөл, хууль эрх зүйн орчин, эдийн засгийн нөхцөл байдал, нийгэм соёлын нөхцөл, аюулгүй байдал гэсэн таван үзүүлэлтийг голчилдог. Энэ жилийн хувьд эдгээр таван үзүүлэлтээс хамгийн ихээр уналтад орсон нь улс төрийн нөхцөл байлаа. Тодруулбал, дэлхийн дундаж үзүүлэлтээр улс төрийн нөхцөл байдал өмнөх оноос 7.6 нэгжээр буурчээ.

2024 он бол их сонгуулийн жил. Дэлхийн хүн амын тал илүү хувь нь сонгууль өгнө. Тийм учраас хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээс илэрсэн түгшүүртэй үзүүлэлтийг анхаарах шаардлагатайг "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" байгууллага сануулж буй.

Монгол Улс мөн энэ онд парламентын сонгуультай ч хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр өмнөх оноос 21 байр ухран, 109 дүгээрт эрэмбэлэгдсэн. Ингэснээр хэвлэлийн эрх чөлөөний нөхцөл байдал "асуудалтай" орны ангиллаас "хүнд нөхцөл байдалтай" гэсэн ангилалд багтах болов.

ХАМГААЛАЛТ ДУТСАН СЭТГҮҮЛ ЗҮЙ

Аливаа улс орнуудын засгийн газрууд болон эрх баригчид нь сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа эрхлэх таатай орчин, нөхцөл бүрдүүлэх, олон нийтийн найдвартай, хараат бус, олон төрлийн мэдээ, мэдээлэл авах эрхийг хангах үүрэг хүлээсэн байдаг. Гэвч энэ үүргээ умартагсад улам нэмэгдсээр байна. Эсрэгээрээ хэвлэл мэдээллийн салбарт улс төрийн дарамт шахалт нэмэгдэж буйг Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээс харах боломжтой.  Энэ талаар "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" байгууллагын ерөнхий редактор Анне Боканд хэлэхдээ "Хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалахад улс орнууд, улс төрийн хүчнүүдийн үүрэг оролцоо багассаар байна. Ийнхүү эрх мэдэл алдагдах нь сэтгүүлчдийн үүрэг оролцоог сулруулах, тэдэнд дарамт шахалт үзүүлэх, зохион байгуулалттай хуурамч мэдээлэл тараах арга замаар хэвлэл мэдээллийг эрхшээлдээ оруулдаг хор уршигтай үйлдэлтэй заримдаа хоршдог" гэжээ. 

Энэ жил олон улсын хэмжээнд сэтгүүлчдийг хамгаалах зарчмыг биелүүлэх, ялангуяа НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн 2222 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэхэд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн улс төрийн хүсэл эрмэлзэл илт дутагдсаныг онцлууштай. 

Сэтгүүлчид болон хэвлэл мэдээллийн салбарын эсрэг үйлдсэн хүчирхийллийн тохиолдол Газын зурвас дахь дайны уршгаар дээд хэмжээндээ хүрэв. Газын зурваст Палестины 100 гаруй, тэр дундаа ажил үүргээ гүйцэтгэж явсан 22-оос доошгүй сурвалжлагчийн амь насыг хөнөөжээ. Палестины тухайд 2024 оны Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 180 орноос 157-д эрэмбэлэгдэж, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдлын үзүүлэлтээр сүүлийн 10 орны тоонд багтаж  байна. 

Сэтгүүлчдийн аюулгүй байдлын үзүүлэлтээр сүүл мушгисан орнуудыг нэрлэвэл, Сири, Афганистан, Эритрей, Мьянмар, Иран, Палестин, Хойд Солонгос, Саудын Араб, Хятад, Беларус улсууд байна.

ИХ СОНГУУЛИЙН ЖИЛ БА ХУУРАМЧ МЭДЭЭЛЭЛ

Генератив хиймэл оюун ухааныг улс төрийн зорилгоор хуурамч мэдээлэл үйлдвэрлэхэд ашиглаж буй нь түгшүүр төрүүлэх болов. “Deepfakes” буюу хуурамч бичлэгийн технологи сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөхөд ихээхэн түлхэц болж байна. Хуурамч бичлэгийг сонгуульд ашигласан хамгийн сонгодог жишээ гэвэл Словакийг дурдаж болно. Словакийн парламентын сонгуулийн үеэр сэтгүүлч Моника Тодовагийн яриаг хиймэл оюун ухаан ашиглан хуурамчаар үйлдсэн. Энэ нь ардчилсан сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөх зорилгоор сэтгүүлчид халдсан тохиолдлыг баримтжуулсан анхны тохиолдол болсон юм. Тус улс хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 12 байр ухарч, 29 дүгээр байранд оржээ. 

Сонгууль сэтгүүлчдийн эсрэг хүчирхийлэл дагуулдаг сөрөг талтайг Нигери, Конго улсуудын жишээнээс харж болно. 

Маш олон засгийн газар хандалтыг хязгаарлах, хэрэглэгчдийн бүртгэлтэй хаягийг хаах гэх мэтээр нийгмийн сүлжээ, интернэтэд тавих хяналтаа чангатгаж буй. Тухайлбал, Хятад улсад дэлхийн аль ч орноос илүү олон сэтгүүлчийг хорьж байна. Үүний зэрэгцээ Хятадын засгийн газар мэдээллийн сувгуудад хатуу хяналт тавьж, цахим контентыг зохицуулах, намын үзэл баримтлалын эсрэг мэдээлэл түгээхийг хязгаарлах зорилгоор цагдан хянах, мөрдөн тагнах бодлого хэрэгжүүлсээр байна.

Зарим улс төрийн бүлэглэлийн зүгээс сэтгүүлчдийг доромжлох, нэр төрийг нь гутаах, заналхийлэх замаар тэднийг үзэн ядуулах, үл итгэх байдлыг улам даамжруулах болсон. Цаашилбал, тэдгээр бүлэглэл нь хуурамч мэдээлэл түгээх зохион байгуулалттай арга хэмжээг зохион байгуулах, түүнийг өдөөхөд оролцох нь түгээмэл байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекст оролцсон 180 орноос 138-д нь "улстөрчид суртал ухуулга, хуурамч мэдээлэл түгээх зохион байгуулалттай арга хэмжээнд оролцох нь түгээмэл байдаг" аж. Түүгээр ч үл барам түгээмэл бус "тогтмол" оролцоотой гэж хариулсан 31 орон байна. 

ХЭВЛЭЛИЙН ЭРХ ЧӨЛӨӨ БҮС НУТГААР

Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр тэргүүлсэн гурван улсад хүртэл улс төрийн ерөнхий үзүүлэлт буурчээ. Тухайлбал, Норвеги улс тэргүүн байраа хадгалсан хэвээр ч улс төрийн үзүүлэлтийн оноо буурсан орнуудын тоонд багтсан. 

Ази, Номхон далайн бүс нутагт хэвлэлийн эрх чөлөөний нөхцөл байдал дордсон бөгөөд бүс нутгийн 31 орны 26 нь оноо буурсан үзүүлэлттэй байна. Бүс нутаг дахь захиргаадалтын засгийн газрууд энэ үзүүлэлт буурахад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. 

Хэвлэлийн эрх чөлөөний нөхцөл байдал сайн гэж үнэлэгдсэн орнууд бүгд Европ тивд харъяалагдаж байна. Тухайлбал, эдгээр нь хэвлэлийн эрх чөлөөний анхны хууль болох Европын хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийг батлаад удаагүй байгаа Европын холбооны гишүүд юм. Гэтэл террорист үйл ажиллагаа явуулсан, үндэсний аюулгүй байдлыг зөрчсөн хэргээр зохиомол ял тулгахад нөлөөлж буй хуурамч мэдээллийн тархалт, хэвлэл мэдээллийн цагдан хяналтын улмаас Зүүн Европт сэтгүүл зүйн нөхцөл байдал дордсон.

Захиргаадалтын засгийн газаргүй, ардчилсан оронд ч гэлээ хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан тохиолдол олширчээ. Энэ жишээг дурдахдаа, Монгол Улсыг онцлон нэрлэсэн байна. Тодруулбал, "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" байгууллагын хуудаснаа мэдээлснээр "Монголд гүтгэлгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь сэтгүүлчдийг хатуу хараа хяналт дор байлгахад хүргэж буй байна" гэжээ.