Ардчилал ялснаас хойш тоолбол 34 жилийн хугацаанд Улсын дээд шүүхэд улс төрийн 37 нам албан ёсоор бүртгүүлсэн хэдий ч гуравдагч хүчний орон зайг нөхөж чадах гуравдагч хүчин гарч ирсэнгүй. 12 жилийн өмнө М.Энхсайхантай эвссэнээр УИХ дээр бүлэгтэй болж, АН-аас засгийн эрх барилцах “урилга” авч явсан Н.Энхбаяр эгнээндээ 50 мянган гишүүнтэй МАХН-аа МАН-д худалдаж, хүүдээ УИХ-ын гишүүний халдашгүй бүрэн эрх олж өгснөөр Монголын гуравдагчийн орон зайд ХҮН гол тоглогчоор нэрлэгдэх болсон. Бусад жижиг намуудын хувьд гуравдагч хүчний орон зайг нөхөх нь бүү ганц тамгатай, ганц хүнтэйгээ улс төрийн тавцангаас арчигдаж байна.

Парламентад суудалтай намын хувьд, МАН, АН-аас залхсан иргэд ХҮН намаас уг нь илүү ихийг хүлээсэн бас хүссэн. Хөдөлмөрийн үндэсний нам  нэрээ ХҮН болгон өөрчилж, зүүний үзлээ баруун төвийн үзэл баримтлалаар сольсон тэд өнгөрсөн дөрвөн жилд Монголын эрх ашгаас илүү МАН-ын эрх ашигт үйлчилж ирсэн нь худлаа биш юм.  Эрх барьж байгаа МАН-ын тоглоомын дүрмийг мэдье гэвэл ХҮН намын дарга Т.Доржхандын үг үйлдлийг харж, сонсоход тодорхой болдог нь гашуун гэсэн бодитой дүгнэлт. “ХҮН намын дарга Т.Доржханд чинь Ардын намын генсек Д.Амарбаясгалангийн БЭТ шүү дээ” гэх яриа Нарантуулын тамхины цэгээс "нисгэсэн" хов биш нь ойлгомжтой. Тэр тусмаа Т.Доржхандыг  МАН-ын хэн нэгэн даргатай  харцаараа  ойлголцох хэмжээнд дотноссоныг задруулсан хүн нь ХҮН намын гишүүн явсан эмэгтэй юм.

 1.

Хоёр жилийн өмнө, ээлжит бус Их хурлаараа нэрээ, үзэл баримтлалаа өөрчилсөн үндэслэлээ ХҮН “Социал демократ үзлээр бамбай хийн төсвөөр сонгогчдын саналыг худалдан авах, хувьдаа ашиг хийх бусармаг явдлыг хазаарлахгүй аваас Монгол Улс хүний идэш болох хатуу цаг иржээ. Эдийн засгийн хямрал, дэлхийн геополитик Монгол Улсаас ухаалаг, шийдэмгий, зоримог алхам шаардаж байна. ХҮН нам нөхцөл байдлын захиалгаар үзэл баримтлалаа шинэчилсэн” гэж тодорхойлж байв.  Гэвчиг наана ингэж хэлээд цаанаа ХҮН МАН-ын “зүрхний анд” болсон нь олон үйл явдлаас нэн ойлгомжтой болсон юм.

Үүний нэг нотолгоо нь Үндсэн хуулийн цэцэд гомдол гаргаж, давхар дээлийн хязгаарыг хүчингүй болгуулсан гол хүн бол ХҮН намын дарга Т.Доржханд байв. Мэдээж, Т.Доржхандын гомдол Т.Доржхандын өөрийнх нь байгаагүй. Үнэмлэхүй олонхын, өөртэй нь харцаараа ойлголцдог хэн нэгэн даргаас өгсөн үүрэг чиглэл нь байсан нь тодорхой. АН-ын үед давхар дээлээ тайлъя гэж хашгирч, улс төрийн акц удаа, дараа  хийж явсан Ардын намынхан өөрсдөө "давхар дээлтэй болъё" гэхээсээ эрх биш ичсэн биз. Иймээс тэдэнд нохой барих мод хэрэгтэй, тэр мод нь Т.Доржханд болсон ч байх.

Хамгийн сүүлд Үндэсний баялгийн санг УИХ-аар батласны дараа МАН-ын дарга чуулганы индэр дээрээс ХҮН намын дарга Т.Доржхандад тусгайлан баяр хүргэсэн нь бас чиг учир, шалтгаантай байсан юм. Үнэндээ УИХ-д үнэмлэхүй кноптой Ардын намынхан ХҮН-ын ганц кнопоор дутахгүй. Тиймээс Л.Оюун-Эрдэнэд улс төрийн дэмжлэг үзүүлснийхээ төлөө Т.Доржханд улс төрийн дэмжлэг авах биз. Улс төрд зорилгогүй үг, зохион байгуулалтгүй үйлдэл гэж үгүй.

2.

УИХ-ын ээлжит сонгууль болоход сар гаруйн хугацаа үлдсэн. Энэ удаагийн сонгуульд 23 нам, хоёр эвсэл өрсөлдөнө. Гуравдагч намуудын орон зайг нөхөх чадах эсэх нь гуравдагч намуудын лидерээс шалтгаална. Гэвч Монголын гуравдагч намуудад хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер өнөөдрийн хувьд Үндэсний эвслийн Н.Номтойбаяраас өөр хүн үнэндээ алга. Т.Доржханд ХҮН намдаа л дарга болохоос гуравдагч хүчний хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер гэхэд хэцүү.

Энэ нь ХҮН намыг иргэд, сонгогчид гуравдагч хүчин гэж үнэлэхгүй, харахгүй байна гэсэн үг. Магадгүй өнгөрсөн хугацаанд ХҮН намын дарга Т.Доржханд  МАН-ын манкурт боол гэх нэр хоч автлаа эрх баригчдад үйлчилсэн нь эсрэг оноо намдаа цуглуулсан биз. Нөгөө талаар элитүүдийн нам гэж өөрсдийгөө өргөмжилдөг тодотгол нь саарал масст таалагддаггүй.

ХҮН намын хувьд энэ удаагийн сонгуульд нэг суудлынхаа тоог нэмэх, цаашлаад бүлэг байгуулж, засагт хамтрах хүсэлтэй байгаа нь Т.Доржхандын байр сууриас илэрхий харагддаг. Ийм тохироог ч МАН-ын дарга нартай ханцуй дотроо хэдийнэ наймаалцсан байж таарна. Өнгөрсөн дөрвөн жил МАН-ын цагаан хоолой болсон шалтгаан нь ердөө энэ шүү дээ.

Гээд сэхээтнүүдийн цуглуулга гэдэг ХҮН намын найдлага тавьж байгаа газар нь Улаанбаатар хот. Улаанбаатар хотоос цааш гараад ХҮН намыг таних хүн бараг байхгүй гээд хэлчихэд гашуун сонсогдож мэднэ. Хөдөөд гэхээсээ Улаанбаатарт, Төрийн ордонд төвтэй тоглолтууд хийдэг нь боловсролтой хэсгийн саналыг түүнэ гэж тооцсонтой нь холбоотой байх.

Дашрамд сануулахад 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ХҮН намаас нэр дэвшигч Д.Энхбат хоёрт орсон нь Т.Доржхандын сайных биш, АН-ын дарга С.Эрдэнийн мууд байсан. АН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хагарч орсон нь С.Эрдэнэ хамгийн бага санал авахад хүргэсэн юм. Түүхэндээ АН анх удаа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хамгийн муу санал авсан нь тэр байв.

Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаас илүү нэр дэвшигчийг нь, түүний характер харизмыг голчилж хардаг. Тэгвэл УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчээс гадна, улс төрийн намын рейтинг нөлөөлнө. АН, МАН рейтинг унахад парламентад суудалтай гуравдагч намын рейтинг уг нь өсөх ёстой. Атал ХҮН намын рейтинг адилхан сул байгаа нь Т.Доржхандынх үг үйлдэл сонгогчдод хүрээгүй эсвэл таалагдсангүй гэж ойлгох хэрэгтэй. Эцэст нь Монголын гуравдагч хүчний орон зайг нөхөж чадах гуравдагч хүчин төрж байж ардчилал, хүний эрх эрх чөлөө хамгаалагдах учиртай.

Ж.ЭРХЭС