Шинэтгэлийн гарц хүрээлэнгийн захирал, Эдийн засагч Д.Амгалантай ярилцлаа.   

 –Сүүлийн хагас жилийн хугацаанд зах зээл дээр бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэж байна. Тухайлбал, төрийн албан хаагчдын цалин, ахмадуудын тэтгэврийг дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдрөөс нэмж, ногдол ашиг тараасан. Эдгээр бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт эдийн засаг, инфляцад хэрхэн нөлөө үзүүлэх бол?

-Энэ тэтгэврийн нэмэгдэл гэдэг бол Нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа мөнгө. Энэ сан нь татвар төлөгчид, баялаг бүтээгчийн мөнгөөр бүрддэг сан л даа. Гэхдээ байнгын дутагдалтай явдаг, урт хугацаандаа тэтгэвэр, тэтгэмжийн ирээдүйн эх үүсвэр болох эсэх нь эргэлзээтэй байгаа сан. Энэ сангийн мөнгийг төсвийн мөнгө шиг замбараагүй улс төрийн популист амлалтаар зарцуулж, хуваарилж болдоггүй.

Ирээдүйн хүн амын өсөлт, тэтгэвэр тэтгэмж авах иргэдийн тоо, насжилт, чөлөөт эх үүсвэрийг өсгөх, менежмент хийх орон зай зэргийг тооцоолж, төлөвлөж байж шийдэх ёстой байдаг. Харин манайх энэ тал дээр эсрэгээрээ хандах юм даа.

Засгийн газрын сайд нарын мэдээлж байгаагаас харахад цэргийн алба хаасны тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээг 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх, Хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн доод хэмжээ 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх мөн халамжийн тэтгэвэр, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тэтгэмжийг 50 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан. Тухайлбал, нийтээр нь 100 мянган төгрөг болгож нэмэгдүүлэхтэй холбоотойгоор төсөв дээр 130 гаруй тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардлагатай. Энэ мөнгөний эх үүсвэрийг хэрхэхээс эхлээд асуудал шүү.

Мөн нөгөө талдаа манай улсад нийт 1.1 сая хүн ажил хийж байгаагаас 225 мянган төрийн албан хаагч байна. Тодруулбал, ажиллаж буй таван хүн тутмын дөрвийн хувь заяа, ахуй амьдралыг юунд даатгаж байна уу.

Эдгээр хүмүүсийг цалинжуулагч хувийн хэвшлийнхэнд цалин нэмэх боломж байхгүй бол хоёр хүнийхээ нэгийг явуулахад хүрнэ. Энэ тохиолдлыг бодох  л хэрэгтэй. Дээр нь бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэх энэ олон үйл явдал нь эдийн засагт асар их хортойг бидний өнгөрсөн амьдрал бэлээхэн өгүүлсээр байтал, амласаар тараасаар. Эдгээр нь үнэ өсөх, төгрөгийн ханш унах, ахуй амьдрал хүндрэх гээд түмэн бэрхшээлийн урьдач болно.

–Түүнчлэн саяхан УИХ-аар “Уламжлалт мал аж ахуйд тулгамдаж буй байгаль, цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай” хууль батлагдсанаар малчид хоршоо байгуулж 3-5 жилийн хугацаатай, жилийн 6 хувийн хүүтэй 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл авах боломж бүрдлээ. Энэ нь сүүлийн жилүүдэд уналттай байгаа хөдөө аж ахуй,мал аж ахуйн салбарт эдийн засгийн бодит үр өгөөж авчирч чадах болов уу?

-Гол асуудал нь юу вэ, асуудлын эрэмбэ дараалал нь юу вэ гэдгээ олж харах нь чухал. Тухайлбал, 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл олгох нь асуудлын зангилаа биш л дээ.

Уг нь малын гаралтай түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, нэмүү өртөг шингээж экспортод гаргахад чиглэсэн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх, малын гаралтай бүтээгдэхүүнтэй адил төрлийн бараа бүтээгдэхүүний импортыг бууруулах, хязгаарлах.

Мөн малчдын малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлэх логистикийг хөгжүүлэх зэрэг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тогтолцоог бүрдүүлэх нь л чухал байсан болов уу гэж харах юм.

"ИПОТЕКИЙН ЗЭЭЛИЙН ТОГТОЛЦООГ ӨӨРЧЛӨХГҮЙ БОЛ МАКРО, МИКРО ТҮВШНИЙ ЭДИЙН ЗАСАГТ ХАЛТАЙ БОЛООД БАЙНА"

–Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль батлагдсанаар 2023 онд Хуримтлалын санд 500 тэрбум төвлөрөх боломж бүрдэж орон сууцжуулах зээлийн хөтөлбөрт 1.2 их наяд төгрөг бүрдэж 10 мянган айлыг орон сууцжуулах талаар Засгийн газраас мэдэгдлээ. Үүний үр нөлөөг юу гэж харж байна?

-Ипотекийн зээлийн хэлбэрийг шинэчлэх шаардлагатай. Ипотекийн зээл манай нийгэм, эдийн засгийн өсөлт, аж ахуйн нэгж бизнесийн хөгжил, айл өрхийн амьдралд олон сайн нөлөөллийг үзүүлсэн. Аливаа зүйл цаг хугацаатай, хэмжээтэй байдаг. Тиймээс ипотекийн зээлийн тогтолцоонд цаг үе, өнөөгийн төлөв байдалтай нийцсэн бодлого арга хэмжээ авахгүй бол макро, микро түвшний эдийн засагт халтай болоод байна. Улаанбаатар хотод 216 мянган өрх гэр хороололд амьдарч байна. Үүний 85 хувь буюу 183 мянга гаруй нь одоогийн урьдчилгаа 30 хувиа төлөх боломжгүй төдийгүй одоо банкны шалгуурыг хангах боломжгүй. Тодруулбал, өнөөдрийн ипотекийн зээл хэрэгжүүлэх арга барил нь төсөвт дарамт авч ирч, хэрэгжих бодит боломж муу байна. Орон сууцны үнийг / хөөс дарагдахгүй/өндрөөр хатуу барих хөшүүрэг болж байна. Харин Арилжааны банкнаас санхүүжилттэй барилгын компани, Арилжааны банк хоёрыг дэмжих хэрэгсэл болж хувирсан байна. Мөн дээр нь  шалгуур хангасан иргэдийн хувьд хүртээмжтэй бус байгаа гэх зэрэг нь өнөөгийн цаг үеийн шаардлагыг хангасан хэлбэрийг шаардаж байна. Тиймээс,

1. Зээл олголтын /өнөөгийн банкны нөхцөл/ процессыг зөөлрүүлээгүй цагт төсөвт дарамт болохоос бус үндсэн зорилго биелэхгүй.
2. Зээлийн санхүүжилтийг өөр эх үүсвэрээр / хөрөнгийн захаас, зорилтод сангаас / санхүүжүүлэх
3. Өөрөө хөгжих зүй тогтлыг /дэд бүтэцтэй, чөлөөт эх үүсвэртэй холбоотой ажлуудыг шийдвэрлэх/ бий болгосон цагт зөв хувилбар байх болно.

-Сонгуулийн жил бүр эдийн засаг дахь бэлэн мөнгө болон улсын төсвийн зардал нэмэгддэг. Сонгуулийн дараа энэ бүхэн эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?

-Товчхондоо бол тогтолцооны гажуудал. Шалтгаан нь улс төрчдийн популист амлалтын хор уршиг. Зарим үр дагавраас дурдвал төсөвт ирэх дарамт нэмэгдэнэ.  Өөрөөр хэлбэл, хаанаас энэ мөнгийг санхүүжүүлэх вэ гэдэг нь чухал асуудал. Төсөв нэгэнт өргөн баригдсаны дараа ийм асуудал оруулж нийгэмд маргаан дагуулж, сонгууль угтсан ажил хийж болохгүй.  Өдрөөс өдөрт өсч байгаа өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийн өсөлтийг улам өдөөх болно. Нэг талаас харахад тэтгэвэр, цалинг нэмэгдүүлсэн мэт боловч нөгөө талаасаа үүний нөлөөгөөр инфляц өсдөг зовлонг бид хэдий болтол амсах уу. Иргэдийн бодит худалдан авах чадвар муудсаар, өмнөхөөсөө улам дордсоор байна. Энэ байдал нь Монгол төгрөгийн ханш улам бүр үнэгүйдэж цаас болоход хүргэлээ.

Жишээ нь 2016 оны хоёрдугаар хагаст дундаж 888  мянган төгрөг. Энэ нь  тухайн үеийн ханшаар тооцвол 445 $ гэсэн үг. Харин 2023 оны эцэст дундаж цалин  1 700 000 төгрөг гэж байсан. Энэ нь  480 $ орчим болж байна. Эндээс дундаж цалин тоон дүнгээр өссөн ч чанарын хувьд ямар ч өсөлтгүй нь харагдаж байна.

Мөн 2016 оноос хойших энэ хугацаанд гол өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ 98-200 хувь өсч.  Тухайлбал, талх 145 хувь, мах 130 хувь, гурил 140 хувь, элсэн чихэр 200 хувь гэх мэт өссөн нь бидний цалингийн чанар, бидний төгрөгийн ханш ямар байгааг илтгэнэ. Хамгийн гол асуудал төгрөгийн ханшаа хамгаалж чадахгүй бол хэчнээн цалин нэмээд үр дүнгээ өгөхгүйг ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс төсөв мөнгөний бодлогоо уялдуулдаг, эдийн засгийн тооцоо, судалгаатай ажилладаг, санхүүгийн сахилга баттай болох хэрэгтэй.

"ХЭРЭГЛЭГЧДИЙН ЭРХ АШГИЙГ ХАМГААЛЖ БАЙГАА ГЭХЭЭСЭЭ ИЛҮҮ ТӨГРӨГИЙН ХАНШ СУЛРУУЛАХ, ҮНДЭСНИЙ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ ЭРСДЭЛД ОРУУЛАХ ШИЙДВЭР"

-Цаашид эдийн засгийн үзүүлэлтүүд дээр хэрхэн анхаарч, ямар бодлого баримтлах нь зүйтэй вэ. Иргэд юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Ялангуяа  төсөв, мөнгө хэлэлцэхдээ анхаарах зүйл бол. Нэгдүгээрт, хөгжлийн бодлого, эрх зүйн шугамаа барих, хоёрдугаарт, эдийн засгийн гадаад дотоод шок, түүний одоо ба ирээдүйн төлөвийг судлах,үндэслэх. Жишээлбэл, дунд, урт хугацааны гадаад өрийн дарамт, дэлхийн улс орнуудын эдийн засгийн агшилт, таагүй харилцаа, мөнгө, зээлийн хүнд нөхцөл гэх мэтийг харгалзан үзэх.  Гуравдугаарт, нийгэм- эдийн засгийн харилцаан дах асуудлыг эрэмбэлэх, түүнд чиглэгдэх. Тухайлбал, соёлын төвийн барилга байшин, хөшөө дурсгал, угтах, үдэх үүд, хаалга, самбар гэх мэт яг одоо хэрэгтэй бус дунд, урт хугацаанд төсвийн урсгал зардалд дарамт болох, 10, 20 дугаарт байгаа асуудлыг зүтгүүлэх бус, тулгамдаж байгаа асуудлаа эрэмбэлэх ёстой. Дөрөвдүгээрт, төсвийн хөрөнгө оруулалт үр ашигтай, орлого олдог зүйлд чиглэхэд анхаарах. Жишээ нь Төсөвт дэм болох үндэсний болоод экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч нарыг дэмжих бодлого барих. Энэ нь дунд, урт хугацаанд эргээд төсвөө тэтгэх болно. Тавдугаарт, УИХ, Монголбанк, Засгийн газар нэгдмэл, залгамж бүхий тогтвортой мөнгө санхүүгийн бодлого барихад чиглэгдэх.  Өөрөөр хэлбэл, залгамж байдал алдагдсанаас үнэ өснө, өр өснө, ханш унах гэх мэт эдийн засгийн суурь харилцааг бодох хэрэгтэй.  Зургадугаарт, удирдлагын чадварлаг, цомхон баг чухал. Өнөөдрийн манай төр засгийн нүсэр, чиг, толгойгүй, үүрэггүй бүтцийг халж , цахим бодлогоо бүтэц, хөгжилдөө нийцүүлэх шаардлагатай. Долдугаарт, зардлын үр ашигтай, ончтой хуваарилах, наймдугаарт, аж ахуйн нэгж, үйлдвэр эрхлэгчдээ урт хугацаанд бага хүүтэй санхүүгийн эх үүсвэрээр дэмжих орон зайг төсөвт бодлогоор суулгахад онцгойлон анхаарах,

Есдүгээрт, өрийн асуудал бидний дунд, урт хугацааны мөнхийн хүнд сорил болсоор байгааг анхаарч төсөвт хандах, нимгэлэх орон зайг гаргах. Өрийг өрөөр дарах, бондыг бондоор солих, өрийг зээлээр хаадгаа болих, дотоод эх үүсвэр, нөхцөл боломжоо шахах шаардлагатай байгааг анхаарах ёстой.

– Засгийн газраас гурилын үнийг чөлөөлж импортын татвар тэглэлээ. Мөн цементийн импортын татвар 20 хувь байсныг 5 хувь болгож буурууллаа. Эдгээр шийдвэр нь дотоодын үйлдвэрлэгчдэд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Шууд хэлэхэд маш хортой шийдвэр. Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалж байгаа гэхээсээ илүүтэйгээр төлбөрийн тэнцлийг улам муутгах, төгрөгийн ханшийг улам сулруулах, үндэсний үйлдвэрлэлийг эрсдэлд оруулах шийдвэр боллоо. Тухайлбал, дотоодын гурил, цементийн үйлдвэрүүдийн хүний нөөцийн бодлого алдагдаж, ажлын байраа хадгалахад хүндрэл үүсэх төдийгүй санхүүгийн эх үүсвэр нь гажуудах наад захын эрсдэлүүд бий. Цаашилбал, ажилгүйдлийн эгнээг нэмэгдүүлэх, халамжийн бүлгийг зузаатгах урьдач нөхцөл болно гэж харж байна.

Төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахын тулд экспортыг нэмэгдүүлж, валютын дотогшлох урсгалыг сайжруулах ёстой. Гэтэл эдийн засагт хуримтлагдсан багахан хэмжээний валютын гадагшлах урсгалыг нэмэгдүүлж, дотоод хуримтлалыг үгүй хийж эдийн засгийн дархлааг сулруулж буй бодлого боллоо. Учир нь үндэсний үйлдвэрүүдийн оршин тогтнох асуудалтай шууд холбоотой.

Хэдийгээр үнийн хөөргөдлөөс хамгаалж буй харагдах боловч Хятадын цементийн болоод гаднын орны  үйлдвэрүүдийн эрх мэдэлд орох, тэдгээрээс хараат болох зам руу түлхэж байна. Дотоодын үйлдвэрлэлээ унагах зүйл рүү явж байна. Унагах амархан босгоход их хугацаа, хөрөнгө хүч зарцуулна.