Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвөөс өнөөдөр /2024.05.06/ “Аймгуудын өрсөлдөх чадвар-2023” үзүүлэлтийг танилцууллаа. Энэхүү үзүүлэлтээр аймгуудын өрсөлдөх чадвараар Орхон тэргүүлж, Завхан, Говь-Алтай аймгууд сүүл мушгисан байна. Монгол Улсын 21 аймгийн хөгжлийг үнэлэхдээ эдийн засгийн тамир тэнхээ, засаглалын үр ашиг, бизнесийн ашигт ажиллагаа, дэд бүтэц гэсэн үндсэн үзүүлэлтийг гол болгосныг судлаачид онцоллоо.

Судлаач н.Мөнгөнжигүүр:

-Аймгуудын өрсөлдөх чадварын судалгааны тайлан нь Монгол Улсын 21 аймгийн өрсөлдөх чадвар хөгжлийн төвшинг цогц байдлаар судалдаг. Энэ жил 12 дахь жилдээ тасралтгүй танилцуулагдаж байна. Тухайн аймаг бүрээр, он цаг хугацааны хувьд хөгжлийн төвшинг харьцуулан үнэлэх боломжтой судалгаа.

Тайланг хамгийн ах танилцуулж эхэлсэн 2012 оноос хойш эхний есөн жил тасралтгүй тэргүүлсэн Орхон аймаг 2023 онд дахин тэргүүллээ. Засаглалын үр ашиг болон дэд бүтцийн хөгжил гэдэг үндсэн хоёр бүлгээр нэгдүгээрт эрэмбэлэгдсэн.

Сүүлийн холёр жилд ерөнхий үнэлгээгээрээ нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж байсан Дорноговь аймгийн хувьд нэг эрэмбэ ухарч, хоёрдугаарт эрэмбэлэгдсэн. Харин Дархан-Уул, Өмнөговь, Говьсүмбэр, аймгууд 3, 4, 5 дугаарт эрэмбэлэгдсэн.  Дархан-Уул аймгийн өрсөлдөх чадварын ерөнхий оноо 9 оноогоор өсөхөд бизнесийн эрх зүй, боловсрол, соёлын үзүүлэлтүүд сайжирсан нь нөлөөлсөн гэж хэлж болно. Дөрөвдүгээрт эрэмбэлэгдсэн Өмнөговь аймгийн өрсөлдөх чадварын ерөнхий оноо нь  3,5 оноогоор буурсан. Үүнд институтын тогтолцооны үзүүлэлтүүд суларсан нь голлох нөлөө үзүүлсэн.

Харин 21 аймгаас Дундговь, Говь-Алтай, Завхан аймгууд хойгуур эрэмбэлэгдсэн. Бизнесийн үр ашиг үндсэн бүлгийн хувьд бусад аймгуудтай харьцуулахад сул байгаа.

Ерөнхий үнэлгээнээс гадна дөрвөн үндсэн бүлгийн эрэмбэ гаргадаг. Эдийн зсгийн тамир тэнхээ үндсэн бүлэгт Дорноговь аймаг нэгдүгээрт, Өмнөговь аймаг хоёрдугаарт эрэмбэлэгдсэн бол Завхан, Дундговь аймгууд хамгийн бага үнэлгээг авсан.

Засаглалын үр ашиг үндсэн бүлгийн хувьд Орхон аймаг нэгдүгээрт, Дорноговь аймаг хоёрт, хамгийн сүүлд Завхан болон Дундговь аймаг орсон.

Бизнесийн үр ашиг үндсэн бүлгийн хувьд Дархан-Уул нэгдүгээрт, Орхон хоёрт, хамгийн бага үнэлгээг Булган, Говь-Алтай аймгууд авсан.

Дэд бүтцийн хөгжил үндсэн бүлгээр Орхон аймаг тэргүүлсэн бол Дорноговь аймаг хоёрдугаарт, Говь-Алтай, Архангай аймгууд хамгийн бага үнэлгээг авсан.

Харьцуулан үнэлж буй судалгаагаар өрсөлдөх чадварын ерөнхий үнэлгээгээр тэргүүлсэн аймгийг өрсөлдөх чадвар хамгийн сайтай гэж ойлгож болохгүй, хойгуур эрэмбэлэгдсэн аймгуудыг өрсөлдөх чадвар сул гэж хэлэхээс илүүтэй бусад аймгуудтай харьцуулахад сул байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

Тайланд ерөнхий индексийг томъёолохдоо тухайн жилд өрсөлдөх чаөдвараараа нэгдүгээрт эрэмбэлэгдсэн аймгийг 100 оноотой гэж үзэж, бусад аймгууд хэдэн оноотой вэ гэдгийг харьцуулан гаргадаг.

Үнэлгээнээс харахад 2022 онд нийт 21 аймгийн өрсөлдөх чадварын дундаж оноо 65 байсан бол энэ онд 66,6 болж, ерөнхий онооны дундаж 1,6 оноогоор өссөн.

Үндсэн бүлгүүдээр нь өрсөлдөх чадварын оноог задлан авч үзвэл бизнесийн үр ашиг үндсэн бүлгийн оноо 17 оноогоор , эдийн засгийн тамир тэнхээ үндсэн бүлгийн хувьд  8 оноогоор, дэд бүтцийн хөгжлийн үндсэн бүлгийн оноо 4-өөр засаглалын үр ашиг 10 оноогоор дундаж оноо нь өссөн.

Аймаг тус бүрээр харвал 12 аймгийн өрсөлдөх чадварын ерөнхий оноо өнгөрсөн оныхоос өссөн бол 9 аймгийн оноо буурсан. Төв аймаг 13 оноогоор, Ховд аймаг 12 оноогоор, Баян-Өлгий аймаг 10 оноогоор, Дархан-Ууул 9 оноогоор өссөн нь өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад өрсөлдөх чадвараар ерөнхий оноогоо хамгийн их өсгөсөн аймаг юм.

Эдгээр аймгуудын хувьд эдийн засгийн тамир тэнхээ, засаглалын үр ашиг, бизнесийн үр ашиг үндсэн бүлгүүдийн оноо өссөн нь нийтлэг. Говь-Алтай 12 оноогоор, Завхан 9 оноогоор буурсан нь бусад аймгуудаасаа хамгийн их оноогоор буурсан үзүүлэлтийг үзүүллээ. Говь-Алтай аймгийн засаглалын үзүүлэлт, Завхан аймгийн эдийн засгийн болон санхүүгийн үзүүлэлт буурсан нь өрсөлдөх чадварын ерөнхий оноо буурахад голлох нөлөө үзүүлсэн.

Аймгуудын өрсөлдөх чадварын тайланд 2022 оны тайлангаас эхлээд орон нутгийн төсвийн ил тод байдал дэд хэсгийг бэлтгэн оруулсан. Орон нутгийн төсвийн ил тод байдлын төсвийн мэдэгдлийн зааг, иргэдээс санал авах хэлэлцүүлэг, Шилэн данс, орон нутгийн төсвийн борлуулалт, орон нутгийн төсвийн зарцуулалтаар иргэдээс санал авсан зэрэг 5 шалгуурын хүрээнд байдлаар үнэлсэн. Эдгээр үзүүлэлт бүрэн бол 3 оноо, мэдээлэл дутуу бол 2 оноо, ил тод болоогүй бол 1 оноогоор үнэлсэн.

Хамгийн өндөр оноо авсан аймаг бол төсвийн ил тод байдал дээгүүр төвшинд гэсэн утгатай. 2023 оны төсвийн гүйцэтгэл, 2024 оны төсвийн боловсруулалтын үе шатыг хамруулсан. Үнэлгээний хамгийн өндөр оноог Дархан-Уул, Дорнод, Дундговь, Өмнөговь аймгууд авсан. 14 оноог авсан. Орон нутгийн төсөв нь хамгийн ил тод аймгаар үнэлэгдсэн гэж ойлгож болно.  Говь-Алтай, Булган, Дорноговь аймгууд хамгийн бага оноог авсан гэлээ.

Дээрх мэдээллийн дараа сэтгүүлчдийн асуултад хариулт өглөө.

-Аймгуудын өрсөлдөх чадварын тайланг тасралтгүй 12 жил гаргаж байна гэлээ. Энэ хугацаанд өрсөлдөх чадвартаа огцом өөрчлөлт оруулсан аймаг байгаа юу. Боловсролын төвшин хэр сайжирч байгаа вэ?

Эдийн засагч Б.Лакшми:

-Судалгааг 12 жил тасралтгүй хийхэд тогтмол хойгуур эрэмбэлэгддэг таван л аймаг байгаа. Жил бүрийн судалгаагаар байр нь жаахан солигдоод байж байдаг.  Эдгээр таван аймгаас Булган сүүлийн хоёр жилд бусдаасаа харьцангуй сайжирсан. 21 аймгаас хамгийн сүүлд эрэмбэлэгдэж байсан бол 2022 онд 19-д, 2023 онд 18-д эрэмбэлэгдсэн.

Боловсролын хувьд нэг багшид ногдох сурагчийн тоо, хоёрт цэцэрлэгийн хамрагдалт зэрэг үзүүлэлт ордог. Аймгийн өрсөлдөх чадварын судалгааг хийж байхад ажиглагдсан зүйл нь орон нутагт бага ангиа төгстөл суралцаж байгаад дунд ангид ороход сурагчийн тоо эрс багасдаг үзүүлэлт гарсан.

Аймаг, суманд амьдарч байгаа ээж аав нь хүүхдээ дунд ангид шилжин суралцах болоход нь Улаанбаатар хот болон суурин газар луу шилждэг зүй тогтол ажиглагдсан. Тэгэхээр орон нутагт зургадугаар ангиас нь боловсролын төвшинг сайжруулах шаардлага байгаа.

-Боловсролын чанарыг сайжруулах зорилгоор аймгуудаас хамгийн санаачлагатай ажиллаж байгаа нь аль аймаг байгаа вэ?

-Сүүлийн гурван жилийн хувьд ахиц гаргаж байгаа аймагт Дорноговь орно. Яг энэ үзүүлэлтээр аваад үзэх юм бол. Орон нутаг руугаа чадвартай сайн багш нарыг ажиллуулахын тулд өндөр цалин олгох, орон байраар хангах зэргээр ажиллаж байна. Мөн Япон зэрэг орны гадаад орны боловсролын туршлагыг судалж, тодорхой хөтөлбөр ч хэрэгжүүлж байна.

-Сүүлийн жилүүдэд аймгуудыг бүсчилж хөгжүүлнэ гэж их ярьж байна. Бүсчилсэн хөгжил хэр нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Аймгуудын өрсөлдөх чадварт бүсчилсөн хөгжил том нөлөө үзүүлэхгүй.  Аймгуудыг бүсчлэхдээ эдийн засаг талаас нь хараагүй сонгуулийн бүсчлэл гэдэг юм хийгдсэн байгаа. Сонгуулийн бүсчлэл гэдэг нь яаж харагдаж байгаа вэ гэхээр Баян-Өлгий аймгийн хувьд гурван мандаттай байхад Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгийн хувьд долоон мандаттай. УИХ-аар улсын төсөв хэлэлцэхэд 7 мандаттай аймгуудад л төсөв илүү хуваарилагдана.

Зарим нэг бүсүүдийн хувьд 10 суудалтай, зарим нь дөрвөн аймгийн нэгтгэсэн байгаа нь эдийн засгийн хувьд сул тал авч ирэх болов уу гэж харж байгаа.

Г.ХОРОЛ