2024 оны дөрөвдүгээр сарын 26-ний өдөр Баасан гариг. Улаанбаатарт нэмэх 8 градусын дулаан, цагийн зүү 8.00 болохтой зэрэгцээд Монголын нийслэлээс БНХАУ-ын Эрээн хотруу хөдөллөө. Цагаан өнгийн альфард машинд, жолоочтойгоо нийлээд долуулаа Замын-Үүд-Эрээн чиглэл рүү мандах наран зүг давхилаа.

Сэтгэл дотор ээжийн ярьдаг байсан Эрээн ямар хот бол гэх сониучхан бодол төрнө. Намайг бага байхад манайх  бэлэн хувцасны лангуу ажиллуулдаг, тэр үед ээж минь сар болгон бараагаа цуглуулахаар Эрээнийг зорьдог байв. Ээжийн ярьж өгдөгчлөн Эрээн надад одоо ч түм түжигнэж, бум бужигнасан худалдаа наймааны хот гэж төсөөлөгддөг. Тэндхийн наймаачид монголоор "давгүй" ярьдаг, их гүрний хойд захын жижигхэн тосгон орчин үеийн хот болж өнгөө өөрчлөхөд монголчуудын худалдан авалт нэлээд нөлөөлсөн гэх хүмүүсийн яриаг сонсож байснаас өөрөөр үнэндээ Эрээн хотод очиж байгаагүй юм. Дэлхийгээр тэнээд үзсэн хүмүүст инээдтэй санагдаж магадгүй.  Өнгөрсөн хугацаанд Туркт хоёр жил сурсан надад Эрээн хот руу ингээд явна гэсэн төсөөлөл ч, төлөвлөгөө ч байгаагүй юм.

Улаанбаатараас Замын-Үүдийн хилийн боомт хүртэл 650 км зайтай, ойролцоогоор зургаан цаг орчим явж хүрнэ. Зүүн чиглэлийн зарим замууд эвдэрч хэмхрэн, хамгийн сүүлд хэзээ гар хүрсэн эсэхийг нь таашгүй. Хаврын тэнгэр ааштай гэгчээр Зам-Үүдийн цаг агаар бодсоноос хүйтэн, Эрээн бүр ч жиндүүхэн байв.

"УЛААНБААТАРААС ЗАМЫН-ҮҮД РҮҮ ГАЛТ ТЭРГЭЭР  ХОНОЖ ОЧИХ БОЛ МАШИНААР 6 ЦАГ ГАРУЙ ЯВДАГ"

Зам зуураа унтан, сэрэн явсаар  “Ирчихлээ сэрээрэй” гэх олны дуунаар бослоо. Ингээд бид Замын-Үүдийн төмөр замын вокзал дээр буухад "Эрээн явна, хэдүүлээ явах вэ" гэсээр  жолооч нар бие, биеэсээ өрсөлдөн биднийг бүчив. Эрээн гарахад нэг хүний 50 мянган төгрөг байдаг аж. Тэд машины суудлын тоогоор хүнээ дүүргээд Эрээний хил рүү зорчдог юм байна. Бид нэг машин хөлслөн Эрээний хил рүү чиглэв. Эрээн рүү хэн дуртай нь машинтайгаа нэвтэрч болдоггүй, хүн тээврийн машин тусгай зөвшөөрөлтэй тээврийн хэрэгсэл байх шаардлагатай гэнэ.

Эргэн тойрноо харвал ямар нэгэн зүйлд дугаарласан бололтой машинууд нэг эгнээнд орон зуугуухан урагшилж байлаа. Тэнд ихэвчлэн ачааны том тэрэгнүүд,  мөн олон хүн суух боломжтой дунд оврын автобуснууд харагдана. Үүнээс харахад худалдаа наймаа хийх гэж галт тэргээр явдал суудал болон зорчдог байсан үе өнгөрч Эрдэнэт, Дархан гэх зэрэг ойролцоох хот руу явж буй мэт л бүх зүйл энгийн болон өөрчлөгдсөн бололтой.

Эрээн, Монголын хилийн шалган нэвтрүүлэх товчоо тун энгийн. Гол хаалгаар орсон чигээр тээшний үзлэгт орж, цааш явж шалган нэвтрүүлэх ажилтанд гадаад паспортоо шалгуулж, автомат машинд баруун гарын дөрвөн хуруу, зүүн гарын дөрвөн хуруугаа уншуулаад болчихно.

Эрээн, Монголын хилийн шалган нэвтрүүлэх товчоо эдгээр өдрүүдэд наймаачдын биш, миний нэгэн адил тэнд аялж, амрах, эсвэл Эрээнээр дамжин цаашлах монголчуудын хөлд дарагдаж байгаа нь зөрсөн хүмүүсийн яриан дундаас сонсогдоно. Заалны хоёр талдаа таван эгнээ болгон зассан хоосон суудал, ариун цэврийн өрөөнөөс өөр нүдэнд тусах зүйл байсангүй. Хоёр давхартаа кофе шоп, татваргүй барааны дэлгүүр байрлуулсан нь харь орны хилээр давсан мэт бага зэргийн мэдрэмж өгч байсныг дурдъя.

Тийнхүү чиглэн явж байсан хаалгаараа гарсан даруйд Эрээн хотын агаар бус “Хоёр хүн аваад явлаа шүү, хэдүүлээ яваа юм, ийшээ суучих” гэх Монгол жолоочдын үг л салхины чигээр чихэнд хүрч ирэх шиг шаагилдана. Урьдчилан цаг тохирсон байсны дагуу Эрээн хотын төвд хүргэх машиндаа суун даруй хоёр удаа бичиг баримтаа шалгуулан Эрээн хотод хөл тавьлаа.

Машины цонхоор харсан эхний суртчилгааны самбар дээр бидний танил монгол жүжигчний зураг бүхий худалдааны платформын реклам харагдана. Үнэхээр л Эрээн, Монголын худалдааны гүүр яг энэ хэвээрээ хэдэн жилийн нүүр үзсэнийг барагцаалж болохоор санагдав.

Монголоос хүн болон ачаа тээвэрлэх зөвшөөрөлтэй машинууд Эрээн хотын төв замаар 40 км/цагаас хэтрэхгүй хурдална. Харин цэнхэр дугаартай буюу БНХАУ-ын машинуудад 40 км/цагийн хурд нөлөөлөхгүй. Машин гэхээс илүү хоёр дугуйтай, гурван дугуйтай цахилгаан тээврийн хэрэгслүүд хуучин байх тусмаа анхаарал татаж байлаа. Зам дагуу алхаж яваа хүн бараг л үгүй, хаашаа ч юм яарсан харагддаг манай хотын иргэдээс тэс өөр замын хөдөлгөөнтэй гэхдээ түүний дээгүүр харагдах худалдаа үйлчилгээний газрууд, барилга байгууламжууд тэр орчноос мэдрэгдэх уур амьсгал яах аргагүй танил. Замын хоёр талаар үргэлжилсэн олон үйлчилгээний төв, барилга байгууламж бүр бидний хэлээр бичигдсэн нь сонин. Дэлгүүр, худалдааны төв, үйлчилгээний газар, барилга байгууламж гээд бүгд монгол бичиг, монгол, хятадаар хаягаа гурван төрлөөр бичсэн байв.

"Хүнд даацын автомашины сэлбэг, худалдаа", "Тоног төхөөрөмжийн дэлгүүр", "Зочид буудал", "Монгол хоолны газар" гээд бүх хаяг нь монгол, хятадаар бичсэн нь зөвхөн энэ хоёр улсын иргэдэд зориулагдсан мэт.

Зорьсон газар маань олон улсын зочид буудал гэж нэрлэгдэх хотын төвд байрлалтай 11 давхар шилэн цонх бүхий цагаан саарал барилга байв. Үүдээр ормогц л хэн нэгэн Монгол хүний чанга ярих дуу сонсогдоно. Хэдий олон улсын гэж нэрлэгдэх ч энд Монголчуудаас өөр хүмүүс ирдэггүй л болов уу гэх бодол эрхгүй төрж байлаа. Үүдний ресепшин гэх Хятад, Өвөрмонгол эмэгтэйчүүд монгол хэлээр хүргэх ёстой мэдээллээ хангалттай өгч байв. Учир нь Эрээн хотод зарим нэгэн такси үйлчилгээний жолоочтой харьцахыг эс тооцвол хэл мэдэхгүйн зовлон бараг л гарахгүй. Угаасаа энд Монголчуудаас өөр гадны жуулчин гэж байхгүй. Нэг үеэ бодвол Эрээн хотод худалдаа наймаа эрхлэх гэсэн хүмүүс л зорчдог байсан бол одоо харин амрах, зугаалах, Эрээнээр дамжин цаашаа явах зорилгоор монголчууд их ирдэг болсныг жолооч маань хэлж байлаа. Эрээнээс наймаа хийдэг байсан хүмүүс зөвхөн "онлайн"-аар бараагаа авч, каргогоор хүргүүлдэг болсон учраас наймаачид бараг л ирэхээ больсон гэнэ.

"ЭРЭЭНД САУНД ОРОХОД НЭГ ХҮНИЙ 30 ОРЧИМ МЯНГАН ТӨГРӨГ"

Монголчууд нэгнийхээ өмссөн зүүснийг сонжин “Эрээнийг нүүлгээд ирчхээ юу” гэх мэт тоглоом хэлж суудаг нь үнэндээ худлаа биш юм. Үнэхээр тэнд монголчууд л худалдан авалт хийж, нааш цааш бараагаа эргэлдүүлэн ашиг олж, олсон мөнгөнийхөө ашгаас эргээд Эрээн хотдоо зарж, амарч зугаацдаг байж таарав. Монголчууд ихэвчлэн Эрээн хотын саун, хятад хоолны газар, их дэлгүүрүүд, шөнийн цэнгээний газраар үйлчлүүлдэг. Эдгээр газруудын дотогш орохгүй байсан ч эргэн тойрноор нь дайрч өнгөрөх төдийд л тэнд амарч яваа Монгол хүмүүсийг харж болно. Харин жинхэнэ Эрээн хотын оршин суугчид нь хаана байгаа юм бол гэмээр цөөхөн байсан нь сонирхол татав.

Дээр дурдсан гурван дугуй бүхий цахилгаан машиныг жолоодсон настай эмэгтэйн хамт Эрээн хотын ойролцоох замаар явж эргэн тойрноо харахаар тохиролцлоо. Төлбөр нь 20 юань буюу ойролцоогоор 10 мянган төгрөг. Түгжрэлгүй зам, хотын төвдөө, захдаа ч явж харагддагүй Эрээн хотын иргэд. Хаа нэг дугуй унасан, нохойгоо салхилуулсан хүмүүсээс бусдаар бараг л хоосон шахуу. Цагдаа, эмнэлэгийн байр, соёлын дурсгалт газрууд гээд нямбайлан барьсан том бүтээн байгуулалтууд нь эзэнгүй мэт. Харин Монголчууд ихээр цугласан газруудыг ажвал Хятад гэхээс илүү Монголд байгаа юм шиг л санагдана.

Монголчуудын хувьд Эрээн хотод амарч зугаалах нь амралтынхаа өдрөөр Тэрэлж ороод ирэхтэй л ижилхэн болжээ. Такси унаа олдохгүйн зовлон гэж байхгүйн дээр төв дотроо хаашаа ч явсан 10 юань буюу 5 мянган төгрөгийн үнэтэй. Хоол ойролцоогоор 20-50 юань буюу 25 мянган төгрөгөөр та тийм ч муу биш, дээр нь нэмээд сонголт бүхий олон төрлийн хоолноос худалдан авч болно. Харин зочид буудал дунджаар 2 ортой өрөө хоногийн 85 мянган төгрөг.

Эрээн хотод юмны үнэ хямд байгаа нь монголчууд энд олноор цуглах бас нэг шалтгаан болж байх шиг. Амралтын өдрөөрөө Тэрэлж явахын оронд Эрээн гараад ирье гэх гэр бүл, найз нөхдийн бүлэг хүмүүс энд дүүрэн.

Монголд үйл ажиллагаагаа явуулдаг саун, массаж, спаны газрууд нэг хүнд зориулсан багцаа 75-140 мянгын хооронд худалдаалдаг бол Эрээн хотод энэ үнэ хоёр дахин бага, ойролцоогоор 60 юань буюу 30 орчим мянган төгрөг. Зарим иргэдийн хувьд Эрээн хотоор дамжин цаашаа Хөх-Хот, Бээжин, Жиньнь гээд аялал жуулчлал хөгжсөн хотуудаар аялах нь элбэг гэнэ. Яагаад гэвэл Эрээнээс бусад хотууд руу нисэхэд, машинаар явсан ч хямд зардалтай байдаг аж. "Ямартай л монголчуудын дунд Тэрэлж явснаас Вьетнам, Бээжин явсан нь хямд зардалтай" гэх яриа гарах болсон нь гайхах зүйл биш бололтой.

ЭРТ БОСЧ, ЭРТ УНТДАГ ЭРЭЭНИЙХНИЙ ҮЙЛЧИЛГЭЭ "ОНЦ"

Эрээний зээл хэзээнээсээ л алдартайг монголчууд сайн мэднэ. Тэнд хүнд хэрэгтэй бүх л бараа, бүтээгдэхүүн байдаг аж. Хуучин зээлээ өргөтгөөд шинэ зээл гэх том худалдааны төв нээсэн нь монголчуудын очих, байнгын үйлчлүүлдэг газрын нэг болжээ. Шинэ зээлийн худалдаачид ч "хэдэн ширхэг авах вэ, олныг авбал хямдарна" гэж үйлчлүүлэгч бүртэй найрсаг харилцана. "Энэ бол сайн бараа, үнэ маш хямд, олноор авбал сайн найзад хямд зарна" гэх худалдаачдын олонх нь монголоор чөлөөтэй ярьж, үйлчлүүлэгчдээ уриалгахан үйлчлэх нь тааламжтай. Монголд бол зарим хүмүүс юм аа зарах гэж байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй, үйлчлүүлэгчээ тоохгүй байх нь элбэг бол шинэ Зээлд тийм зүйл огт байхгүй. Ямар нэг зүйл авахгүй байсан ч өмсөөд үз, сонголт олон байгаа хэмээн ятгах нь худалдаа эрхэлж байгаа хүмүүсээс харагдана.

Өглөөний ургах нартай уралдан бүх л үйлчилгээний газрууд нь нээж, үйлчлүүлэгчээ угтахад бэлэн болно. Анзаараад харвал тэд их эртэч хүмүүс аж. Өглөө эрт дэлгүүр, хоолны газар, худалдааны төвүүд нь үүдээ нээчихсэн, үйлчлүүлэгчээ авахад хэдий нь бэлэн болчихсон байх нь тэднийг ямар эртэч хүмүүс вэ гэдгийг нь илтгэнэ. Өглөөний 08.00 цагт халуун тогооны газар ороход "бүх хоол гарна, та сонголтоо" хий гэсэн үгээр угтана. Монголд бол эсрэгээрээ өглөө эртхэн хоолны газар, дэлгүүр орно гэвэл хэдэн цаг хүлээх хэрэг гарна. Харин Эрээнд бол өглөө эртлэн эхэлдэг үйлчилгээнүүд орой харин 19.00 цагтай уралдан яг л хаалгаа барина. Шөнийн 12.00 цагт хотод хөл хөдөлгөөн багасч, такси олдох нь тун ховор. Хаа нэг саун, бар, шөнийн дэлгүүрийн үүдээр холхих хүмүүсийн дийлэнх нь монголчууд байгаа нь анзаарагдаж байв. Шөнийн 12.00 цаг болоход хотын захын хэсгийн гудамжны гэрлүүдээ ч унтраадаг нь содон үзэгдэл шиг. Энэ нь тэдний хэр зэрэг эртэч хүмүүс вэ гэдгийг нь харуулах мэт байсан юм.

"АМРАЛТЫН ӨДӨР, БАЯР ЁСЛОЛЫН ӨДРҮҮДЭД ӨДӨРТ 9-10 МЯНГАН ИРГЭН ХИЛЭЭР НЭВТЭРДЭГ"

Замын-Үүд дэх гаалийн газрын дарга о.Цэенрэгзэнгийн өгсөн мэдээллээр 2024 оны дөрөвдүгээр сарын байдлаар Эрээний боомтоор 300-350 тээврийн хэрэгсэл зөвхөн нэг талдаа орж, гарч байгаа бол цаашилбал 700-1000 хүрэх хүчин чадалтай. Зорчигч тээврийн тухайд улирал болон гаригаасаа шалтгаалж янз бүр.

Амралтын өдөр, сурагчдын амралт, баяр ёслолын өдрүүдэд өдөрт 9-10 мянган иргэн улсын хилээр нэвтэрдэг. Энгийн үед зөвхөн автозамын боомтоор 4000-5000 иргэн тогтмол нэвтэрдэг байна.

Хоёр сарын өмнө гэхэд эрээний хилээр гарах хүмүүсийн ачаалал нэмэгдэж, иргэд хилээр гарахын тулд 1-2 цаг дугаарлаж байгаа талаар мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд цацагдаж байсан. Үүнтэй холбогдуулан Эрээн хотод суугаа консулын газраас өнгөрсөн нэгдүгээр сард /2024.01.15/ анхааруулга, зөвлөмж мэдээллийг гаргасан байдаг. Тодруулбал, хилээр зорчих иргэн бүрт хамааралтай ачаа тээшний хэмжээг шинэчлэн тогтоосон юм. “БНХАУ-ын Гаалийн хууль”-ийн 4.46-д “Хувь хүн хилээр орох болон гарахдаа биедээ авч явах ачаа тээшний хэмжээ нь зохистой хэмжээнд байх ёстой бөгөөд зөвхөн өөрийн хэрэгцээний тоо хэмжээгээр хязгаарлагдана. Биедээ авч явах ачааг Гаалийн хяналтаар оруулна” гэж заасныг үндэслэн Эрээн хотын Гаалийн газар 2024 оны нэгдүгээр сарын 15-наас эхлэн авто замын боомтоор орох, гарах зорчигчдын биедээ авч явах эд зүйлийн хэмжээг зөвхөн өөрийн хэрэгцээнд зориулан зохистой хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байхыг анхааруулсан байдаг.

Эрээн хотоос нааш буцахдаа Замын-Үүдийг авто вокзалаас нь эхлээд баруунаас зүүн тийш хөндлөн дайрч өнгөрөв. Эрээн хоттой хил залгаа ч Эрээн, Замын-Үүд хоёрын хөгжил, үйлчилгээ гээд бүх зүйл нь эрс тэрс. Ердөө хэдхэн алхамын цаана Эрээн хотын орон сууц, автомашины зам, явган хүний зам, тохижилт гээд бүх зүйл нь өөр. Тэдний үйлчилгээний соёл, үнэ нь ч эрс ялгаатай. Хил залгаа энэ хоёр газрыг зэрэгцүүлээд тавихад л эрс ялгаатай байдлыг нь энэ тэнцүүлэх боломж бидэнд их байна даа гэх бодол хийсэн ирэх элсний ширхэг шиг нүдэнд торж байлаа.

Бид Эрээнээс бараа дарж хэд нугалсан үнээр Монголдоо худалддаг нь одоо ч хэвээр.  Цар тахлаас хойш  Эрээнд суурьших хүмүүсийн тоо багасч, эсрэгээрээ монголчууд Эрээний аялал жуулчлалыг хөгжүүлэгч гол цөм нь болжээ. Гадаа нэмэх градус заах ч цаанаа л хүйтэн өдрүүд таарсныг хэлэх үү энэ нутагт эзэд нь биш, элэг нэгт Монголчууд минь л ээнэгшин дассан гэлтэй.