Засгийн газраас гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийн төслийг хэлэлцэн дэмжээд УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр  тогтсон. Тодруулбал, малын тэжээл болон улаанбуудайн баяжуулсан гурилыг импортлоход гаалийн албан татвараас чөлөөлөхөөр хуулийн төсөлд тусгасан юм. Энэ нь үндэсний үйлдвэрүүд үгсэн хуйвалдаж, гурилын үнийг нэмж байгаагийн эсрэг арга хэмжээ ч гэж хэлж болно. Тэгвэл энэ тал дээр талуудын байр суурийг тодруулснаа хүргэе.

МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСАГ ЭРҮҮЛ БУС БАЙНА

Монгол Улсын гавьяат тариаланч Л.Цандэлэг:

-Миний бие 30 жил тариа тарьж байна. Гурил үйлдвэрлэгчид Covid-19  цар тахал гарсанаас хойш гурилын үнийг замбараагүй нэмсэн. Гурилын үйлдвэрлэл эрхлэгчид тог цахилгааны үнэ гурил үйлдвэрлэх өртгийн 40-50 хувь байдаг гэсэн учраас Засгийн газраас цахилгааны үнийг хөнгөлсөн. Гэтэл тэд гурилынхаа үнийг буулгаагүй. Харин ч эсрэгээрээ үнийг нэмсэн. Тэд улаанбуудай 500 төгрөгийн үнэтэй байхад 3500 гэж долоо дахин өсгөж зарсан. Өөрөөр хэлбэл, 700 дахин ашиг хийж байна. Энэ бол арай дэндсэн үйлдэл. Өнөөдөр энэ замбараагүй байдал нь хэрээс хэтэрсэн. Тэвчихийн арга алга. Монголчууд Францаас өндөр үнээр гурил идэж байна. Монголын гурилын зах зээл ердөө 5-6 гэр бүлийн гарт байдаг нь үнэн шүү дээ. Тэднийг тэжээхийн тулд, баяжуулахын тулд Монголын нийт иргэд яагаад ийм өндөр үнээр гурил хэрэглэх ёстой гэж.  Тэд ямар ч хяналт шалгалт байхгүй дураараа дургиж байна.

Одоогоос хоёр жилийн өмнө ШӨХТГ-аас хяналт, шалгалт явуулж үндэслэлгүй үнээ нэмсэн гэж үзээд "Алтан тариа" компанийг торгосон. Гэтэл  тус компанийн захирал “Та нар биднийг торгосон ч гурилын үнээ нэмээд ард иргэдийн халааснаас авчихна” гэж улаан цагаан хэлж байсан. Гэтэл Засгийн газар яаж ч чадаагүй. Монгол Улс чинь хуультай орон. Тэд тэр өндөр ашгаасаа татвараа төлөх ёстой. Үүнийг шалгаж үзэх ёстой. Монгол Улс ойролцоогоор 400 орчим мянган тонн улаанбуудай тариалж, гурил үйлдвэрлэдэг. Ингээд бодохоор 1.2 их наяд төгрөгийг иргэдийн халааснаас хулгай хийж байна. Импортоор орж ирэх бүхнийг хаачихаад салбартаа ноёлчихсон хэдхэн компани үнээ нэмээд байвал ард түмэн чинь яах юм бэ. Өнөөдөр хилийн цаана кг нь 1200 төгрөгийн үнэтэй гурил байна. Тэгэхэд яах гэж энэ үнээс гурав дахин өндөр үнээр гурил идэх ёстой юм. Бид тийм баян ард түмэн юм уу. Тэгтлээ баяжаагүй байна. Ард иргэд элгээрээ хэвтлээ.

Бод л доо нэг шуудай гурил 65 мянган төгрөг байснаа 150 мянган төгрөг болтлоо өслөө. Тэтгэврийн 500 мянган төгрөгийнхөө 150 мянгаар нь ганц шуудай гурил авч байгаа хүн үлдсэн мөнгөөрөө яаж амьдрах юм бэ. Би энэ асуудлыг байнга хөнддөг. Сүүлдээ намайг Монголын тариалан эрхлэгчдийн холбооны ерөнхийлөгчийн суудлаас МАН-ынхан авч хаясан. Одоо бүр холбоог нь дампууруулж байгаад ноёрхогчид иргэдийг луйвардаж байна. Ердөө л энэ. Сүүлийн үед гурилын үйлдвэрүүд бүрэн автомажсан техник технологи хэрэглээд хүний нөөцийнхөө тоог огцом бууруулсан. Маш бага зардлаар гурил үйлдвэрлэж байгаа. Улаанбуудайнаас гардаг хаягдал гэж нэрлээд байгаа хивэгний үнэ 220 мянган төгрөг байсан бол одоо 1.200.000 төгрөгийн үнэтэй болсон. Өөрөөр хэлбэл, хивгээ 6 дахин, гурилаа 7 дахин өндөр үнээр нэмж зарж байна.

Саяхан хэвлэл мэдээлэл, цахим орчинд хөлсний хүмүүсээр үнийг нь бууруулсан гэж шоудаж байна. Сүүлийн таван жилээр бодоход 5 их наяд орчим төгрөг хуваагаад идчихсэн хүмүүст 100-200 сая төгрөг цацах юу ч биш шүү дээ. Одоо ард түмнээ бод л доо. Тариаланчидаа бодохоо боль, хая. Тариалан эрхэлдэг 1200 орчим аж ахуйн нэгжүүд сүүлийн 30 жил иргэдээ бодож, гурилын үйлдвэрүүдийг тэжээлээ. Дунд нь 5-6 гэр бүл хожиж хагартлаа баяжлаа. Иргэд нь ч, тариаланчид нь ч хожсон юм алга. Монголын эдийн засаг эрүүл бус болсон. Эрүүл бус байгаа нь дараах жишээнээс л тод харагдана.

Шатахуун импортлогч 5 компани нь яг ижилхэн үнэтэй, гурилын үйлдвэрийн 5 компани нь бүгд ижил үнэтэй. Ийм зах зээл гэж байдаг юм уу. Тэгчихээд бүх зүйлийг нь хааж хориод. Алтанбулагийн цаана 1 кг гурил 1200 төгрөгийн үнэтэй байхад бид яагаад 3600 төгрөгөөр авч идэх ёстой юм. Хойд солонгосоос ч долоон дор юм болж байна. Блдит байдлыг нь хэлэхээр сүүлийн хоёр жил гурилын үйлдвэрүүд миний тариаг аваагүй. Алтантариан Ц.Цэнгүүн миний 1.7 тэрбум төгрөгийн улаанбуудайг авчихаад гурван жил шүүхээр явуулж байна.

МОНОПОЛЬ БАЙГАА ГУРВАН ҮЙЛДВЭР ЭНЭ БАЙДЛАА УЛАМ ЛАВШРУУЛЖ БАЙГАА БОЛ ЗОХИЦУУЛАЛТ ХЭРЭГТЭЙ

Эдийн засагч Н.Энхбаяр:

-Гурилын үйлдвэрлэлтэй холбоотой асуудлыг аваад үзвэл төвөгтэй. Монгол Улсын дотоодын гурилын үйлдвэрүүд 1990-ээд оны дундуур хүндрэлтэй нөхцөл байдалд орсон. Учир нь олон жил импортын татварыг чөлөөлсөн. Үүний улмаас гурилын үйлдвэрүүд хүндрэлд орж хаалгаа барихад хүрсэн.Үүний дараа гаалийн татвараас хөнгөлөх чөлөөлөх эрхийг УИХ Засгийн газарт олгосон. Учир нь богино хугацааны уян хатан зохицуулалт хийсэн. Засгийн газар дотоодын ургацын хэмжээ, үнэ, импорт зэрэг олон үзүүлэлтийг харгалзан үзэж татвараас хөнгөлж чөлөөлөх хугацааг уян хатан зохицуулдаг болсон. Энэ бол дотоодын эрэлт, нийлүүлэлттэй хамааралтай асуудал. Дотооддоо ургацаа хангалттай авч чадаагүй бол импортоор авахаас өөр аргагүй байдалд орно.

Хоёрдугаарт, үр тарианы чанар, ургацын асуудал хөндөгддөг. Дотоодын үр тариа чанарын хувьд үйлдвэрлэгчийн хүсээд байгаа чанар стандартыг хангалттай хэмжээнд хангаж чаддаггүй. Монголд ихэвчлэн дөрвөн төрлийн үр, тариа тариалдаг. Монголд уур амьсгалын нөхцөл байдал, цаг хугацаанаасаа хамаарч аль болох түргэн болцтой үр тариа ихэвчлэн тариалдаг.  Зарим тариалалтын компаниуд таван сарын сүүл, зургаан сарын эхээр үр, тариагаа тариалдаг. Ургацын болц нь 100 гаруй хоногт буюу богино хугацаанд болдог учраас чанарын асуудал зайлшгүй хөндөгддөг. Нарийн боов, боорцог хийхэд ашигладаг нэгдүгээр зэргийн чанартай гурил үйлдвэрлэх гэхээр өнөөх үр тариа нь 100 хувь шаардлага хангадаггүй. Тиймээс ОХУ, Казахстанаас зайлшгүй чанартай үр, тариа худалдаж авдаг. Үрээ зайлшгүй сэлгэх ёстой. Нэг сортын үрийг гурван жил болоод сэлгэхгүй бол ургацын чанар мууддаг.

Тариалж байгаа бүс нутгаас харахад манай дотоодын улаанбуудай бол богино хугацаанд болдог сэрүүн бүсийн үр тариа байдаг. ОХУ, Казахстанд сайн чанарын үр, тариа байгаа учраас түүнийг авчирч жилдээ 20 орчим хувийг нь сэлгэдэг. Тиймээс үр тарианы чанараас хамаарч гурилын үйлдвэрт нийлүүлж байгаа үр тарианаас хаягдал их гардаг учраас өртөг нь буурах, гурилын чанарын асуудал хөндөгдөнө. Эцсийн дүндээ хэрэглэгч буюу нарийн боорцогны үйлдвэрүүдэд чанар л чухал. Тэдэнд тухайн төрлийн бүтээгдэхүүнийг хийхэд шаардлагатай сайн чанарын гурил хэрэгтэй. Тухайлбал, макарон хийхэд сайн чанарын хатуу төрлийн улаан буудай шаарддаг. Нэг ёсондоо 3-4 төрлийн өөр сортын сайн чанарын гурил хэрэгтэй байдаг. Үүнийг дотоодоосоо хангах боломжгүй учраас импортоор авахаас өөр аргагүй. Тиймээс гаалийн татвараас чөлөөлөхдөө кодоор нь нарийвчилж зааж өгдөг.

Засгийн газраас тарифын хөнгөлөлт үзүүлэхдээ Монгол Улсад зайлшгүй шаардлагатай бүтээгдэхүүний кодыг зааж өгсөн эсэх дээр анхаарах ёстой. Түүнээс дотооддоо хангалттай нийлүүлж байгаа I юм уу II дугаар гурилыг аль болох чөлөөлөхгүй байх, богино хугацаанд чөлөөлөх бодлого барьж, дотооддоо байхгүй байгаа сайн чанарын хатуу улаан буудай, үрийн буудайг импортоос авахаас өөр аргагүй. Хамгийн гол нь дотооддоо сайн чанарын гурил үйлдвэрлэж байгаа 2-3 үйлдвэр байгаа. Эдгээр үйлдвэрүүд зах зээл дээр давамгайлж байгаа бол бусад нь жижиг үйлдвэрүүд байна. Энэ дээр дахиад өрсөлдөөний асуудал яригдана.

Гэтэл монополь байгаа гурван үйлдвэр энэ байдлаа улам их лавшруулж байгаа бол зохицуулалт хэрэгтэй. Бусад жижиг үйлдвэрүүд нь санхүү, эдийн засгийн чадвараасаа хамаараад намар ахиу  хэмжээний ургац, үр тариа худалдаж авч чаддаггүй. Тиймээс нөгөө талаас монополь үүсгэхгүй байх лоббиг бодолцож байх ёстой. Энэ асуудлыг бодолцохгүй дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих талаар ярих юм бол хөрөнгө санхүүгийн чадвартай, банкнаас зээл авах боломжтой компаниуд нь л томорч, монополь байдлаар үнэ тогтооно. Энэ бол ганцхан гурилын үнийн талаарх асуудал биш. Чанар, стандарт, үнэ, өрсөлдөөн гээд олон зүйлээс шалтгаална. Гэхдээ хамгийн чухал нь хүнсний хангамж,аюулгүй байдал. Энэ бүхнийг тал талаас нь харж шийдвэрээ гаргах ёстой. Үнийг л хямд байлгах бодлого баримтлах нь дотоодын үйлдвэрлэгчдэд эрсдэлтэй. Өмнө нь бид ийм зорилго баримтлаад буруудсан.

ҮНИЙН ӨСӨЛТӨД ИРГЭД БУХИМДАХААР ҮНДЭСНИЙ ҮЙЛДВЭРЛЭГЧДЭЭ ШУНАЛЫН ТУЛАМ МЭТ ХАРАГДУУЛЖ БАЙНА

Эдийн засагч Р.Даваадорж:

-Монгол Улсад үйлдвэрлэж байгаа бүхий л бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байна. Ганцхан гурилын үнэ өсөөд байгаа юм биш. Энэ бол төсөв мөнгөний бодлого буруу явуулсны тод илрэл. Үнийн өсөлтөөс болж бухимдсан иргэдийн бухимдлыг үйлдвэрлэгч рүү, бүтээн байгуулж байгаа хүмүүс рүү түлхэж байна. Өөрсдийнхөө бурууг төр засгийнхан хүлээхгүй байна. Өнгөрсөн жилүүдэд эдийн засгийн байгаа оносон бодлого явуулаагүйн үр дүн өнөөдөр үнийн өсөлтөөр илэрч байна. Өнгөрсөн хугацаанд валютын ханшийг хөөрөгдөж, төгрөгийн ханш суларсан. Сонгууль дөхөхөөр инфляцийг улам өдөөж цалин, тэтгэврийг нэмэгдүүлж байгаа гэх мэт макро эдийн засгийн бодлого асар буруу байна.

Аливаа бүтээгдэхүүний үнэ үндсэн гурван зүйл дээр тогтдог. Тухайлбал, үйлдвэрт ажиллаж байгаа ажилчид инфляци өндөр байгаа учраас цалингаа нэмүүлэхийг хүснэ. Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх тоног төхөөрөмж авах гэхээр валютын ханшийг 1900-3400 төгрөгт хүргэчихсэн. Шатахууны үнэ өссөнтэй холбоотой үйлдвэрлэлийн өртөг, түгээлтийн зардал өссөн. Үйлдвэрлэл явуулахад гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалт зээл хэрэгтэй. Гэтэл Монголбанкны бодлогын хүү 13 хувь зээлийн хүү 17 орчим хувьтай байна. Дэлхий дээр байхгүй өндөр хүү. Ийм өндөр үнэ, өртгөөр дотооддоо үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулж байгаа ААН, бизнес эрхлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр байхаас өөр яах юм бэ. Гэтэл эргээд энэ бүхний буруутан нь дотоодын үйлдвэрлэгчид, хамгийн шуналтай нь дотоодын үйлдвэрлэгчид болж байна.

Тухайлбал гурилын 2024 оны хоёрдугаар сарын статистикийн мэдээгээр дэлхийн гурилын дундаж үнэ (81 улсын дунджаар) кг нь 1.46$ буюу 4.930 төгрөг байна. Хамгийн үнэтэй нь Хонгконгд 1кг нь 4$ буюу 13.500 төгрөг бол ОХУ-д 0.55$ буюу 1.860 төгрөгийн үнэтэй. Манайд 2.100-2.940 төгрөг буюу дунджаар 0.74$ орчим. Бельгид тийм хямд биш 1.5$ буюу 5.000 төгрөгийн үнэтэй байна. Ихэнх улс орон хүнсний дотоодын үйлдвэрлэл, газар тариаландаа дотаци өгдөг. Гурилын үнэ хямд байгаа улс орнуудын хувьд зээлийн хүү хямд, валютын ханш тогтвортой учраас үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх зардал хямд, боломж өргөн байна. Инфляци тогтвортой байгаа учраас ажилчид нь цалингаа нэмэгдүүлэх талаар ярихгүй байна. Тиймээс төр засаг эдийн засгаа самарсаны гай үнийн өсөлтөөр илэрч байна. Үүнд иргэд бухимдахаар үндэсний үйлдвэрлэгчдээ шуналын тулам мэт харагдуулж байна.

НАРИЙН СУДАЛГААН ДЭЭР ҮНДЭСЛЭЖ ШИЙДВЭР ГАРГАХ НЬ ЗҮЙТЭЙ

Эдийн засагч Б.Лакшми:

-Гадаадын импортын татварыг чөлөөлөх нь буруу бодлого. Дийлэнх орнууд дотоодын үйлдвэрлэлээ тэр дундаа хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлээ дэмжихийн тулд төрийн бодлого боловсруулдаг.  Мөн гаднаас орж ирж байгаа өрсөлдөгчдөөс дотоодын үйлдвэрлэлээ хамгаалахын тулд импортын татварыг нь өндөр тавьдаг.  Монголын хувьд нэг асуудал байгаа нь улсаас хүнсний аюулгүй байдал, хангамжийг дотоодоосоо хангахын тулд улсаас ихээхэн хэмжээний татаас өгдөг. Улаанбуудайн урамшуулал, шатахууны хөнгөлөлт гэх мэт олон төрлийн дэмжлэг өгч байхад гурилын үнэ буурахгүй байна. Асуудлын зангилаа хаана байгаа вэ гэдгийг нарийвчилж судалж үзэх хэрэгтэй.  Зарим гурилын үйлдвэрлэл эрхлэгчид үгсэн хуйвалдаж бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмсэн асуудал ч гарч байсан. Тиймээс нарийн судалгаан дээр үндэслэж шийдвэр гаргах нь зүйтэй.

Гадаад орнуудын жишгийг харахад импортоор орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнийг өндөр байлгаж тэр мөнгөөрөө дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих бодлого барьдаг.  Хөдөө аж ахуйн чиглэл, мал аж ахуйн чиглэлээр дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжих тусдаа асуудал боловч бусад салбарын дотоод үйлдвэрлэлээ дэмжих чиглэлд төрөөс хангалттай ажиллаж чадахгүй байна.  Төр энэ чиглэлд шаардлагатай хөшүүргүүдийг нь бий болгохгүй байна. Ялангуяа хоёр талдаа аж үйлдвэр ихээхэн хөгжсөн хөрш оронтой байгаа цагт төрөөс үндэсний, улс орны, иргэдийнхээ бизнес эрхлэх, үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх боломжоор нь хангаж өгөхөд тусгай бодлого боловсруулах шаардлагатай.