Нэг жилийн дотор Монголын ардчиллын индекс дөрвөн байраар арагшилж, дэлхийн улс орнуудаас 81-д эрэмбэлэгдсэнийг “V-Dem” институти 2023 оны тайландаа дурджээ. Тэгвэл 2022 онд Монголын ардчилалын индекс өмнөх оноос /2021-2022/ 16 байр ухарч, 77-д бичигдэж байв.

Газар зүйн байрлал нь эдийн засгийн албан бус хоригт оруулдаг, хойд, урд хоёр дарангуйлагчийн дунд “хаданд хавчуулагдсан халиуны зулзага мэт” оршдог Монголын аюулгүй байдлыг хамгаалах бамбай нь ардчилал юм. Гэвч УИХ-ын сонгуулийн нэг циклийн хугацаанд Монголын ардчилал нийтдээ /2020 онд ардчиллын индексээр Монгол Улс 61 дүгээрт жагссан/ 20 байраар ухарсан нь чухамдаа ардчилалд аюулын харанга дэлдэж буйн том ДОХИО.  Цаашлаад дарангуйлал тогтож мэдэх гол АНХААРУУЛГА.  Монгол Улс ардчиллаа алдвал аюулгүй байдлаа алдана.

Дэлхий нийт ямартай ч одоогоор ардчиллаас өөр сайн засаглал олоогүй яваа тул монголчууд ардчиллаа амь шигээ хайрлахаа байг гэхнээ хамгаалж үлдэхээс өөр сонголт үгүй. Үгүй бол төрийн эрх мэдэл нэг буюу цөөн бүлэг хүнд төвлөрсөн авторитори эсвэл тоталитар дэглэмд шилжинэ.

 “V-Dem” институти  нь дэлхийн улс орны ардчиллын индексийг гаргахдаа олон намын улс төрийн оролцоо, чөлөөт шударга сонгуулийн үр дүн,  хууль эрх зүйн орчин, төрийн ил тод байдал, засаглалын шилжилт хөдөлгөөн, хэвлэлийн эрх чөлөө болон иргэний эрх чөлөө зэрэг үзүүлэлтүүдийг үндэслэдэг.

Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлсэн улс төрийн намын болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тоо, дөрвөн жил тутам парламентын чөлөөт сонгууль явуулж, Үндсэн хуулийн дагуу олонх болсон нь засгийн эрх барьдаг тогтолцоог нь харвал Монгол ардчилсан улс мөн-де юре. Де-факто нь нэг намын үнэмлэхүй олонх засгийн эрхийг найман жил барьж буй, чөлөөт сонгууль нь шударга явагддаг эсэх нь эргэлзээтэй, хагас парламентын, хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, цөөнхийн дуу хоолой улс төрд улам бүр хязгаарлагдаж, төрийн авлига, хулгай луйвар нийгмийн хорт хавдар болсон, хууль шүүх нь худалдагддаг, улс төр бизнес нь цус холилдсон, дийлэнх иргэд нь “хүчтэй гар” хүсдэг, жил ирэх тусам индекс нь улам бүр ухарсаар байгаагаас харвал Монголын ардчилал “авсанд" орох нь цаг хугацааны асуудал болжээ.

Монголд парламентад суудалтай гурван нам бий. Бусад нь Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй нэртэй. Нэдэр дээрээ ганц тамга халаасалсан сайн дурын уран сайханчид намаа хэнд, яаж зарж идэх тухай ярьдаг, боддог. Тэдэнд үзэл бодол, үнэт зүйлийн эрэмбэ, нэгдэл гэж үгүй.

Сонгууль болгоны өмнө ичээнээсээ гарч, үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлсэн дүр эсгэдэг нь ардчилалд нэг төрлийн аранга болж байна. Гэр бүл, компани, төрийн бус байгууллагад үйлчилдэг "жижиг"-үүд олшрох тусам институцийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах улс төрийн нам бүрэлдэж чадахгүй яваа нь бүр үнэн.

Парламентад суудалтай гурван нам дундаасаа засгийн эрхийг хамгийн олон жил барьсан нь МАН.  Тэр утгаараа Монголын ардчилалд нүүрлэсэн аюул, заналхийллийг Ардын намаас ангид авч үзэх бүр боломжгүй. Гучин дөрвөн настай ардчиллын он жилүүдэд 14 жилд нь АН дангаараа болон хамтарч засгийн эрх барьж, үлдсэн 20 жилд МАН төр удирдаж иржээ.  Энэ агуулгаас дүгнэвэл бүх шатанд найман жил үнэмлэхүй эрхээр засаглаж буй МАН-ын бодлого шийдвэр ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлстэй харшилдаж байна гэсэн үг. “The Straits Times” дөрвөн жилийн өмнө Монгол Азийн ардчиллын баянбүрд гэх статусаа алдаж магадгүйг анхааруулж байсан ч удаатай.

Ардчиллын индекс ийн арагшаа ухрахад хүрсэн хамгийн том шалтгаан нөхцөл нь Монголын төрд бугласан авлига, хулгай. Арван тэрбум төгрөг захын нэг авлигачийн орон гэрээс олддог болсон. Эрх мэдэлтэй нь илүү ихээр, их наядаар нь хулгайлж, хумсалж иржээ.

2019-2022 онд АТГ-ын мөрдөгчид 30.2 их наяд төгрөгийн хохирол учруулсан хэргийг илрүүлсэн байдаг. Гучин их наяд нь Монгол Улсын нэг жилийн төсвөөс давсан мөнгө. Энэ зөвхөн АТГ-ын илрүүлсэн авлига, хулгайн хэмжээ. Цаана хэчнээн арван их наяд хөрөнгө АТГ-ын нүднээс далдуур эргэлдэж буйг хэлэхэд хэцүү.

Ардчиллын хамгийн том дайсан  болох авлига Монголд хорт хавдрын хэмжээнд хүрснийг хүн болгон хүлээн зөвшөөрдөг. Атал авсан авлигын хэмжээ, шүүхээс оноосон шийтгэлийг нь харьцуулаад харах юм бол тэнгэр газар шиг зөрүүтэй. 

МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнийн “Авлига бол Монголын төрд голомтолсон хорт хавдар юм. Хорт хавдрыг мэс заслын аргаар өвдөлт өгч, эмчлэхгүй бол архагшин буглаж, эцсийн шатандаа орж, ардчилсан Монгол төрийн аминд хүрэх аюултай. Авлига арилаагүй цагт орлогын тэгш бус байдал арилахгүй, орлогын тэгш бус байдал арилаагүй цагт Монголын ардчилал “доголон” хэвээр байх болно. Монгол Улс бол парламентын засаглалтай ардчилсан улс билээ. Парламентын суурь үндэс нь нийт ард түмнийг төлөөлсөн БАГА АРД ТҮМЭН байх төлөөллийн зарчим юм. Харамсалтай нь, орлогын тэгш бус байдал, тогтолцооны гажуудлаас улбаалж, парламентыг иргэний төлөөллийн байгууллага гэхээсээ илүүтэйгээр дарга ангийн төлөөллийн байгууллага гэж ойлгодог болсон” гэх үг үнэний ортой. Үнэний ортойгоор барах уу,  хэн мөнгөтэй нь Монголын улс төр, хууль шүүхэд хөгжмөө захиалдаг. Бизнесийн бүлэглэлүүдийн БЭТ-үүд Монголын парламентаар дүүрэн байна.

Ардчиллын индекс арагшлахад АН ч буруутай. Ардчилсан нам анхдагч үнэт зүйлсээсээ урвасан, худалдсан. Ардчиллын заналт дайснууд, Монголын эрх ашгийг Москвагийн мөнгөөр тулчихдаг хүмүүс АН-д цөөнгүй, ардчиллын ард тэд нуугдаж байна. Үндсэндээ, Монголын улстөрчид иргэний болон эдийн засгийн эрх чөлөөнд халдах бүрт АН хаана нуугдаж байв. Тэд хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалж, чөлөөт эдийн засгийн эсрэг бодлого, шийдвэрүүдийг эсэргүүцсэн үү?!. Гэдэг нь бас асуултын тэмдэг.

Улстөрчдийн утга уянгын сүлэрсэн, омогшил, мэдэгдэл, мессежүүдээр ардчиллыг аврахгүй. Ардчиллыг хамгаалъя гэвэл иргэний болон эдийн засгийн эрх чөлөөг нь олго. Эс бөгөөс  ардчилалд зул барих цаг ирж мэдэх нь! Ардчилал бол аль нэг намын өмч биш билээ.