Сүүлийн жилүүдэд өвөл хаврын морин уралдааныг хориглосны хүчинд хүүхэд мориноос унаж бэртсэн, амиа алдсан тухай мэдээ олныг хиртхийлгэх нь багассан ч өв соёл устаж үгүй болох нь нэрийн дор “Дүнжингарав” уралдааныг үгүйлэгсэд олон болов.

Гэтэл хаврын бүсийн “Дүнжингарав” наадам сар шинийн баярын дараа зохион байгуулагдахад юу болж өнгөрдөг байсныг монголчууд мартаагүй болов уу.

Хурдан удмын адуу битгий хэл төмөр хүлэг ч суухаар бөөн шавар дунд “Дүнжингарав” уралдаан болж, мал хүүхэд хоёрын тамыг цайсныгаа “Сайхан уралдаан боллоо” гэж сайрхаж ирсэн.

Үнэндээ бол уяач нар нь хурган дотортой дээл, тэрбумын үнэтэй хөөргөөрөө уралдацгаан битүүхэндээ биенийхээ бэл бэнчинг л тандаж, цэнгэдэг байсан шүү дээ.  Одоо харин өв соёл устах нь гэж дуу алдацгаах…

Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Даваахүү, С.Эрдэнэбат, Т.Ихбаяр нар Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэтэй хамт “Монгол хууч” нэвтрүүлэгт оролцох үеэрээ “Дулаан орохоос урьтаж хаврын морин уралдааныг зохион байгуулах ёстой юм. Дулаан болчихоор шавар нь ихдээд уралдаан зохион байгуулахад тохиромжгүй болдог” гэж тархи угаав.

Тэр бүү хэл Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Даваахүү “Гадаадын айхтар гүрнүүд бусад улсыг өөрийн соёлгүй болгодог юм гэнэ ээ. Соёлгүй болохоор нөгөө гүрний соёл руу дагаж ороод тэр гүрэн рүү шулуухан ордог юм байна ш дээ. Тийм учраас монголчуудын том соёл болсон эрийн гурван наадмын нэг морин уралдааныг авч явахын тулд та бүхэн нэг арга зам зам олох ёстой” гэж Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнээс хүсэв.

Уг нь хүүхдийн амиар дэнчин тавихаа юман чинээ тоохоо больсон зэрлэгүүдийн зугаа цэнгэлийг хязгаарлах зорилгоор 2019 онд Засгийн газар тогтоол гарган, өвөл хаврын улиралд хурдан морины уралдаан зохион байгуулахыг хориглож байв.  Дээрх арга хэмжээний хүрээнд жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 1-ээс тавдугаар сарын 1 хүртэлх хугацаанд өвөл хаврын морин уралдаан зохион байгуулахыг хориглож ирсэн. Түүний хүчинд хүүхэд мориноос унасан, моринд чирэгдсэн, амь насаа алдсан зэрэг зүрх зүсэм мэдээ сонсогдох нь багассан.

Статистик мэдээгээр 1996-2019 оны өвөл, хаврын морин уралдааны үеэр 50 гаруй хүүхэд амь насаа алдсан харамсалтай тоо бий бол 2019 онд Засгийн газрын тогтоол гарснаас хойш зургаан хүүхэд амиа алдсан юм.

Хуучин цагт Үндэсний их баяр наадмын үеэр л хурдан морины уралдаан болдог, түүнийгээ монголчууд жилийн турш догдлон хүлээдэг байсан бол 1990 оноос хойш жилийн дөрвөн улиралд тасралтгүй энэхүү цэнгэлийг хийдэг болж, эцэс сүүлдээ морь тэжээж наймаа хийдэг “гар”-уудын том мөнгө эргэлдүүлдэг зугаа болж, өргөжсөнийг учир мэдэх хүмүүс ярьдаг. Тэдэнд мөнгө чухал болохоос Монгол хүүхдийн амь нас эрсдэлд орох хамаагүй. Бусдаас хямд үнээр авсан морь, эмээл хазаар, ногт, даалин, хөөргөө үнэ хөөргөн зарж, мөнгө унагах вэ гэдэг ганц зорилго бий.  Монгол өв соёл 20, 30 дугаар асуудал.

Гэвч уяачдын хийж буй лоббигоор Засгийн газрын өвөл, хаврын морин уралдааныг хориглодог тогтоол цуцлагдаж болзошгүй эгзэгтэй үед байна. УИХ-ын гишүүн Ц.Туваан нарын зүгээс ч хаврын морин уралдааныг зохион байгуулж, өв соёлоо хамгаалах ёстой гэсэн санаачлага ч гараад буй.

Түүнийг нь ч Төв аймгийн уяачид овжноор ашиглан өнгөрсөн амралтын өдөр Сэргэлэн суманд морин уралдаан зохион байгуулж, амжжээ.

“Дүнжингарав” морин уралдааныг энэ долоо хоногийн сүүлээр буюу шинийн 15-нд зохион байгуулах болсон тухай мэдээ ч дуулдаж эхлэв. Засгийн газрын 2019 оны тогтоол цуцлагдаагүй, хүчинтэй байгааг хурдан морины уралдаан зохион байгуулагчид мэдэхийн дээдээр мэдэж буй ч үнэндээ хэрэгжүүлэх хүсэл алга.

Хүний эрхийн үндэсний комиссоос аймаг, сумын Засаг дарга нарт хаврын морин уралдаан зохион байгуулахыг нутаг орондоо хориглож, Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлэх шаардлага хүргүүлж буй ч нохой хуцсаны чинээ тоохгүй байгааг Сэргэлэн суманд болсон уралдаанаас харж болохоор байна.

Монгол Улсын хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар 250 гаруй суманд төмөр, шилэн зуд нүүрлэснээр мал бэлчээрлэх боломжгүй, малчдынх нь гэр цасанд дарагдаж зам даваа хаагдан ядаж байхад уяачдад "Дүнжингарав" наадам л үгүйлэгдсээр…

Цаашдаа хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг тэргүүнд тавьж, хурдан морины уралдаан зохион байгуулах санал санаачлагыг гаргаж, гардаж байгаа уяачдын алдар цолыг нь хураадаг болох эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхгүй бол өв соёл нэрийн дор хаврын морин уралдаан хийж, том толгойлсоор л байх нь.

Төр уяачдад цол олгож болсон юм, хууль журам зөрчвөл цолоо буцаагаад авдаг байж яагаад болдоггүй юм. Бөхчүүд хориотой бодис хэрэглэснийхээ төлөө наадамд зодоглох эрхээ хасуулж, цол чимгээ хураалгадаг бол хүүхдийн амь насыг эрсдэлд оруулж мэдэхээр наадам зохион байгуулж буй хүмүүст тохирсон арга хэмжээг зөрүүлээд авах л ёстой.

Г.ХОРОЛ