Шинэ Үндсэн хуулиар зорилгоо болгосон хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан улс хаана яваа, зорьсондоо хүрвэл бид хэн болох,  хаашаа зорьж буй тухай дор бүрнээ нэгийг бодож, хоёрыг тунгаахын тулд энэхүү асуултыг эрх баригч бус эгэл жирийн иргэн танаа тавин энэхүү бичвэрийг бичиглэв.

…Эх орон, газар шороо, эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцсэн монголчуудын тэмцлийг тоолоход бэрх. ХХ зуунд гэхэд дөнгөнөөсөө гарч, эрх дураар эрхэмсэг оршихоор гурван том хувьсгал хийжээ. Эдгээр хувьсгал өөр хоорондоо уялдаа холбоотой, эртнээс тэмүүлсэн ижил хүсэл, сонирхолтой гэлтэй. Монголчууд өөрсдийн эрхийг өөрсдөө шийдэхээр эрслэн боссон 1911 оноос хойш бүрэн эрхэт тусгаар улс болохын төлөөх тэмцэлд анхнаасаа нийгмийн гэрээ буюу Үндсэн хуулиа боловсруулахаар зорьж иржээ. Ингэхдээ Богд хааан, хичээнгүй сайд Б.Цэрэндоржоос нарын зүтгэлтэн гадаадын хөгжингүй орнууд хийгээд өөрсдийн нөлөөллийг тогтоосон улс орнуудын Үндсэн хуулийг судалж, түүнийг орчуулж байсан баримтууд судлаач, түүхчдэд судлах баримт болон үлджээ. Одоо хэр нь амь бөхтэй оршсоор буй "Ардын хувьсгалаас өмнө харанхуй бүдүүлэг улс байсан" гэх суртал ухуулгыг алгасаад баримт түшвэл бид тийм ч тартагтаа тулсан бүдүүлэг, харанхуй байсангүй. Үндсэн хууль боловсруулахаар зүтгэж байсан эрхмүүд тухайн үеийн хүчирхэг улс болох Японы Үндсэн хуулийг орчуулан судалсан төдийгүй удаан хугацаанд хэрэгжиж, сайн муу нь амьдрал дээр туршигдаагүй гэх үндэслэлээр эш хойш тавьж Их Британийн Үндсэн хуулийг эш болгохоор судалсан талаар баримтууд бишгүй. Гэвч Монголыг өөрийн жийрэг бүс байлгах сонирхолтой оросуудын нөлөөгөөр тэрхүү их үйлс талаар болж Анхдугаар Үндсэн хуулиа тэдний тулгаснаар баталжээ. ХХ зуунд монголчууд дөрвөнтэй Үндсэн хуулиа баталсан бөгөөд бүгд өөр өөрсдийн онцлогтой ч шинэ буюу 1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийн өдөр өнөөдөр тохиож байна. Энэхүү хуулийн автор нь бидэнд "Үндсэн хуулийн эхийг баригч" хэмээн хүндлэгдсэн Б.Чимид байв. Өнгөрсөн Үндсэн хуулиудын нэгдүгээр зүйлээс бид тухайн цаг үед ямар тогтолцоотой хийгээд хааш зорьж байсныг түвэггүйхэн харж болно.

2.Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн. МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ (1992 он)

Монголчууд анхны Үндсэн хуулиараа ангийн ялгааг бий болгож, нэг хэсгийг нь дайсан гэж үзсэн бол нөгөөг нь "жинхэнэ ард" гэж тунхаглажээ. Хоёр дахь нь дайснаа нэгэнт устгаснаа тунхаглан, капитализмаас татгалзсан Үндсэн хууль болов. 1960 оны Үндсэн хуульд социалист улс болохоо зарласан бол 1992 оны шинэ Үндсэн хуулиар ардчилсан улс гэлгээ тунхаглав. Үүнээс хойш Үндсэн хуулиа Цэцээс гадна хуулиар хамгаалсан  /Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай журмын тухай хууль/ явдал 2010 онд л болсон бол дордуулсан долоон өөрчлөлт гэж тэмдэглэгдсэн 2000 оны, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн 2019 оны, давхар дээл өмсөхөөр эцэг хуулиа элэгдэн 2022 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулав. Эдгээр өөрчлөлтийг ерөнхийд нь аваад үзвэл албан тушаалтан, төрийн эрх барих байгууллагуудын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, багасгах тухай байснаас бус харин эгэл иргэний эрх чөлөөг хангахаас илүү хөсөрдүүлэх тал руу хэлбийжээ.

Өнөөдөр Үндсэн хуулийг зөрчиж, хүний эрхийг хөсөрдүүлсэн, түүн рүү нь халдсан байж болзошгүй өч, төчнөөн хууль баталж, түүнийг нь Үндсэн хуулийн Цэцэд өгсөн ч хэлэлцэхгүй жилээр гацаадаг болсон бол эрх баригчдын эрх ашгийн төлөө /давхар дээл, төмөр замын царигийн асуудал/шуурхай хуралддаг болов. Үндсэн хуулийн хамгаалагч нь хуульдаа халддаг хачин жишиг Монголд ужгирав.

Монголчууд шинэ Үндсэн хуульдаа анхнаасаа хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлж гэж зааснаас бус хөгжүүлнэ гэж заасангүй. Харин хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг хөгжүүлэхийг зорилгоо болгожээ. Гэтэл ардчилал гээч олонх нь цөөнхдөө тулгах тулгалт, цөөнхийн өмчийг олонхоороо дээрэмдэх арга хэрэгсэл байсныг бид амьдралаа туулж байж сая л энэ тухай ярих болов. Ардчилал гээч нь төгс утгаараа хэрэгжсэн ч хувь хүний эрхийг сууриа болгодог систем биш гэдгийг өнгөрсөн сонгуулиуд, төр иргэний хоорондын өмчийн маргаан зэргээс хангалттай харагдав. Хэдийгээр ард түмэн төлөөлөгчөөрөө дамжуулан төр барих эрхээ эдэлнэ гэж заасан ч үнэн хэрэгтээ сонгогчдын цөөнх буюу сонгуульд оролцосон хүмүүсийн 30-40 хувийнх нь саналаар л төрийн түшээд сонгогдож байна.

Үндсэн хуулийн тавдугаар зүйлийн 1-т "Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна" гэснээс бус чөлөөт зах зээлтэй байна гэсэнгүй. Чөлөөт зах зээл бус төрийн оролцоотой зах зээл л Монголд өнгөрсөн хугацаанд бий болсон бөгөөд тэрхүү оролцоо сүүлийн найман жилд улам идэвхижив. Шатахуун, үр тариа, эрчим хүч гээд төрийн оролцоогүй зах зээл Монголд тун чиг ховор. Тэр ч бүү хэл Монголын эдийн засгийн гол хөшүүрэг болсон уул уурхайн салбарт ч төр хамгийн их оролцоотой төдийгүй түүнийг дагасан тэрбумаар яригдах хулгай байнга гарсаар байна. Өнгөрсөн хугацаанд алдаа завхрал болгоныг Үндсэн хууль руу чихэж ирсэн ч түүнийг засч, хүний эрхийг баталгаажуулж, эрх чөлөө, чөлөөт зах зээлийг хөгжүүлэх зохицуулалтыг нэг ч удаа хийгээгүй бөгөөд энэ нь эцэстээ эргээд социалист систем рүүгээ аажмаар орох л жим байснаа зам болон хувирахад тун ойрхон иржээ. Өнөө цагийн зүүнтнүүд өөрийн өнгө төрхөө өөрчилж, улаан хувьсгалчийн дүрээр бус ногоон бодлогоор ухуулан хүчээ авах болсон бөгөөд тэрхүү бодлого нь чөлөөт зах зээл, хувь хүний эрх чөлөөг хумихад чиглэх болжээ. Ардчилал зөв эсвэл буруу хэрэгжсэндээ бус социализмын нэг ухагдахуун мөн үү биш үү гэдэг асуудлын гол нь байна. Хэдийгээр Үндсэн хуулиараа ардчилал, хүмүүнлэг иргэний нийгмийг тунхагласан ч өнөөдөр төрийн эрх мэдэл буцаад нэмэгдэж, түүнээс Монголын ажиллах хүчний 1/3 нь цалин авдаг болсон бол үлдсэн нь хамааралтай болжээ. Монгол буцаад нэгнийх нь хөдөлмөрлөн олсон мөнгийг татварлан хурааж нөгөөд нь олгодог тогтолцоо хүчтэй үйлчлээд эхлэв. Бизнес дээр төрийн оролцоо хүчтэй болсон бөгөөд төртэй хамссан бүхэл бүтэн анги давхарга бий болсон бөгөөд өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалахын тулд Үндсэн хуульд хүртэл өөрчлөлт оруулдаг болжээ. Үндсэн хуулийн манаач нь эрх баригчдын "урт гар" болоод хувирчихлаа. Хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан улс байгуулах нь хэтэрхий ерөнхий, тодорхой бус зорилго учраас өнгөрсний үр дүн, өнөөгийн байдлыг харахад бид тэрхүү улсыг байгуулах боломжгүй төдийгүй цааш зорих тусам замаасаа улам бүр хазайх бололтой. Учир нь ийм ерөнхий зүйлд өөрийн гэсэн тогтсон зам үгүй. Үндсэн хуулийн аюул нь түүнд заасан субьектүүд болоод хувирчихлаа. Үүнийг засах ёстой ч нэмэлт, өөрчлөлтүүдээс харвал найдлага алга. Шинэ Үндсэн хуулийг шинэ цагийн зүүнтнүүд баталсан бөгөөд нэмэлт өөрчлөлтүүдийг ч тэд хийж ирэв. Үр дүнд нь Монгол чөлөөт зах зээлээс улам бүр холдож, хүний эрх чөлөөнөөс бага багаар татгалзсаар байна. Худлаа гэвэл хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан улс хаачив, хаана хүрэх вэ гэдгийг дор бүрнээ бодоод үзэцгээе. Золоор гэх үү, Үндсэн хуулийн ачаар гэх үү, хэрхэн хэлэхээ та өөрөө шийд. Та үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө чинь хумслуулсаар буй ч хараахан үгүй болоогүй болохоор асуудлыг ултай суурьтай тунгаан хэрхэхээ шийдэх цаг нэгэнтээ иржээ.

Монголчууд эрх чөлөө, өмчийн хэлбэр, шүтэх эс шүтэх эрхээ баталгаажуулсан Үндсэн хуулийн мэндэлсэн өдөр тохиож байна. Тордож, зүлгэж, хамгаалж, нандигнахгүй бол түүх болон үлдэх цөвүүн цаг ч ирж мэдэх нь. Тиймээс торд, тодруул, судла, зүлгэ, бас хамгаал…