Казахстан, Киргизстан, Армени, Беларусь, ОХУ-аас бүрдсэн Евразийн эдийн засгийн холбоо (ЕАЭБ) нь давамгай тоглогч хэвээр байгаа Оросын хувьд геополитикийн харьцангуй амжилттай төсөл юм. Гэвч олон талт мөрийн хөтөлбөр, хүсэл эрмэлзлийнхээ эсрэг Евразийн эдийн засгийн холбоо нь өнөөг хүртэл эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, интеграцийн хувьд үр дүнгүй хэрэгсэл хэвээр байгаа нь хачирхалтай нь түүний оршин тогтнох шалтгаан юм.

Юуны өмнө Евразийн эдийн засгийн холбоо нь дотооддоо асар их санал зөрөлдөөн, зах зээлийн тэгш бус байдалтай. Холбооны гишүүд тэс өөр зорилготой бөгөөд тарифын бус журам хэрэгжсэнээс болж гишүүдийн хооронд зөрчилдөөн  байнга гардаг. Хоёрдугаарт, ЕАЭБ-ыг үүсгэн байгуулснаас хойш найман жилийн хугацаанд эдийн засгийн ашигтай холбоо болж, шинэ гишүүн орнуудыг татаж чадаагүй.

Хэдийгээр Орос дахь цагаач ажилчдын мөнгөн гуйвуулгаас ихээхэн хамааралтай, Кремлийн зүгээс байнга шахалт үзүүлдэг ч Тажикистан улс ЕАЭБ-д элсэх бодолгүй байна. Төв Азийн хамгийн олон хүн амтай Узбекистан ЕАЭБ-ын гишүүнчлэлийг нэлээдгүй сонирхож ч одоог хүртэл зөвхөн ажиглагч орон болоод байна. Казахстаны улс төр судлаач Досым Сатпаевын үзэж байгаагаар энэ нь “Узбекистанд өөрийн түүхий эдийн үйлдвэрлэгчдийнхээ байр суурийг дэмжих, бэхжүүлэх цаг гаргаж өгч байна” гэжээ.

Узбекистаны Статистикийн агентлагийн мэдээлснээр, тус улсын хамгийн том худалдааны хамтрагч нь ОХУ-тай хэвээр байгаа бөгөөд нийт бараа эргэлтийн 18.6 хувийг эзэлдэг бол Казахстан (9.2 хувь), Киргизстан (2.5 хувь) хоёрт орж байна. Гэвч Украины дайн болон Оросын өнөөгийн нөхцөл байдлын үед Узбекистан ЕАЭБ-д элсэх нь ашиг гэхээсээ илүү их хохирол авчирч магадгүй.  Учир нь Орос руу дахин экспортлохтой холбоотойгоор гишүүдийн эсрэг барууны хориг арга хэмжээ авах эрсдэл үргэлж байдаг.

Түүнчлэн Узбекистан улс Дэлхийн худалдааны байгууллагад (ДХБ) нэгдэхийг дахин идэвхтэй эрэлхийлж байгаа нь гадаад худалдааны тарифыг өөрийн ашиг сонирхолд тулгуурлан тогтоох боломжийг олгох юм. Узбекистан улс анх 1994 онд гишүүнээр элсэх хүсэлтээ гаргасан боловч Узбекистаныг Дэлхийн худалдааны байгууллагад элсэхэд саад болж байсан гол бэрхшээл, валютын хөрвөх чадвар хязгаарлагдмал, улсын эдийн засагт өндөр оролцоо юм. Уг асуудлууд олон арван жилийн турш тус улсын сорилтууд байсаар ирсэн. Гэсэн хэдий ч одоогийн Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиеевийн засаглалын үед Узбекистаны энэ амбицад саад болж байгаа протекционизм болон бусад эдийн засгийн бодлогоосоо татгалзаж эхэлжээ.

2017 онд Мирзиеев дотоодын зах зээл дэх валютын хязгаарлалтыг арилгаж, экспортлогчдод тулгарч буй саад бэрхшээлийг хөнгөвчлөхийн зэрэгцээ төрийн болон хувийн импортлогчдод ижил өрсөлдөөний нөхцлийг бүрдүүлсэн. Эдгээр шинэчлэл нь Узбекистаны гадаад худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн. Узбекистан улс ЕАЭБ болон бусад байгууллагад нэг гаалийн татвар ногдуулах нь гуравдагч орон, тэр дундаа Турк (2022 оны эцсийн байдлаар гадаад худалдааны эргэлтийн 6.4 хувь), Өмнөд Солонгос (4.7 хувь), Герман (2.3 хувь) зэрэг өндөр ач холбогдолтой түншүүдтэй чөлөөт худалдаа тогтоох боломжийг хязгаарлана гэдгийг ойлгож байна.

Дэлхийн худалдааны байгууллагад элссэнээр Узбекистан дэлхийн худалдааны харилцааг баталгаажуулж, хөрөнгө оруулалтын урсгалыг нэмэгдүүлж, улмаар шинэ ажлын байр бий болгож, Узбекистаны эдийн засгийг Оросын бизнесээс хараат байдлаас хэсэгчлэн ангижруулах нь гарцаагүй.

Түүгээр ч барахгүй Оросын хяналтад байдаг бүтцэд элсэх нь Дэлхийн худалдааны байгууллагатай хийх хэлэлцээрийг хойшлуулж магадгүй юм. Ташкент ижил хүсэл эрмэлзэлтэй хоёр замыг хялбархан хөөж чадахгүй.

Дэлхийн банкны тооцоолсноор, Узбекистан улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих эхний шатандаа байгаа бөгөөд хилийн боомтод хүндрэлтэй, эдийн засгийн нэлээд хэсэг нь төрийн төвлөрсөн байгууллагуудын хяналтад байгаа хэвээр байна.

ЕАЭБ-ын гол тоглогчдын эдийн засаг зах зээлийн эдийн засагт шилжээд удаж байгаа тул нэг хүнд ногдох орлого, хөгжлийн түвшингээрээ Узбекистанаас хол түрүүлж байгааг анхаарах хэрэгтэй. Узбекистан Ислам Каримовын үед эдийн засгийн хувьд тусгаарлагдсан байсан бөгөөд хөгжлийн эхний шатанд, ялангуяа үйлдвэрлэлийн салбарт хэвээр байна. Узбекистаны зах зээлийн эдийн засагт бүрэн дасан зохицохгүйгээр ЕАЭБ-д элсэх нь сөрөг үр дагаварт хүргэж, тус улсын аж үйлдвэрийн чадавхийг сулруулж болзошгүй юм.

Ийнхүү Оросын албаны хүмүүс удаа дараа уриалсан ч Узбекистан одоогоор ЕАЭБ-ын бүрэн гишүүнчлэлээс татгалзаж байна. Үүний зэрэгцээ Орос улс олон улсын түнш Иран зэрэг бусад боломжит шинэ гишүүдийг сонирхож байна.

ШИНЭ НАЙЗ

2021 оны хоёрдугаар сард Ираны парламентын дарга Мохаммад Бакер Галибаф тус улсыг ЕАЭБ-д байнгын гишүүнээр элсүүлэх талаар хэлэлцээ хийж байгааг зарлаад, хэлэлцээ "хоёр долоо хоногийн дараа" дуусна гэж мэдэгдэв. Гэвч Ираны улстөрчийн амбиц эрт байсан.  Наад зах нь тус холбооны албан ёсны гишүүд ийм хүсэлт байгааг үгүйсгэж, Тегераны гишүүнчлэлийн талаар ноцтой форумд хэн ч хэлэлцээгүй. Иран ЕАЭБ-д элсэх тухай чанга мэдэгдлийг юуны түрүүнд АНУ-ын хориг арга хэмжээг чангатгасны хариуд харуулсан геополитикийн дохио зангаа гэж үзэж болох юм.

Өнгөц харахад талууд, ялангуяа Орос, Ираны эдийн засаг дэлхийн бусад орнуудаас тасарч байгаа энэ үед нэгдэх сэдэл байгаа бололтой. Ираныг ЕАЭБ-ын зах зээлд нэгтгэснээр асар их нөөцтэй, 170 сая гаруй хүн амтай зургаан улсын нутаг дэвсгэрт талуудын хооронд бараа бүтээгдэхүүн чөлөөтэй шилжих боломжтой болно. Ираны нефтийн экспортын ихэнх хэсгийг хориг арга хэмжээнүүд саатуулж байгаа тул Тегеран нефтийн бус барааны шинэ зах зээл хайж байгаа бөгөөд энэ нь ЕАЭБ-д элсэх таамаглалыг хөнгөвчлөх нь дамжиггүй.

Худалдааны хоригт гацсан Москвагийн хувьд Иран бол Ойрхи Дорнодын зах зээлд хэсэгчлэн нэвтрэх боломжийг нээх хувилбар юм. Түүгээр ч зогсохгүй Ираны нутаг дэвсгэр нь Арменийн шалган нэвтрүүлэх боомтоор дамжин Нахчиван автономит Бүгд Найрамдах Улс руу Азербайжаны нэвтрэх боломжийг хөнгөвчлөх замаар Зангезурын коридорыг хэрэгжүүлэхэд тус дөхөм болж байгаа тул Орос улс Ирантай урт хугацааны төсөл хэрэгжүүлэх сонирхолтой байна. Кавказын Нахчиван эксклаваар дамжин өнгөрөх төмөр зам, хурдны зам нь ирээдүйд хойд-өмнөд тээврийн коридортой холбогдох боломжийг олгоно.

Иран бусад зүйлсийн дотор ЕАЭБ-ээр дамжин Орос руу төмөр зам тавих болно. Эдгээр зорилгын хүрээнд 2018 онд Иран болон ЕАЭБ чөлөөт худалдааны бүс байгуулах тухай түр тохиролцоонд хүрч, 2019 оноос тус хэлэлцээрийн үндсэн дээр талууд харилцан худалдааны солилцоо хийж эхэлсэн.

Энэ оны аравдугаар сарын сүүлчээр Иран болон ЕАЭБ чөлөөт худалдааны шинэ хэлэлцээр байгуулж, оны эцэс гэхэд эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаагаа мэдэгдэв. Янз бүрийн эх сурвалжууд шинэ хэлэлцээрээр бараа солилцоход тарифын хөнгөлөлт үзүүлж, гаалийн татварыг чөлөөлнө гэж янз бүрийн эх сурвалжууд хэлж байгаа ч ЕАЭБ-ын олон жилийн туршлагаас харахад эвслийн хүрээнд хөнгөлөлт, хураамжийн асуудал үргэлж шийдэгдсээр ирсэн. ОХУ-ын талд байгаа бөгөөд эдгээр асуудлууд Казахстан, Армен, Киргизстаны толгойны өвчин хэвээр байна.

Ямартай ч Ираны ЕАЭБ-тай худалдааны хэлэлцээрийн хүрээнд хамтын ажиллагаа үргэлжлэх бололтой. Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын Гаалийн газрын мэдээлснээр, энэ онд Иран болон ЕАЭБ-ын гишүүн орнуудын худалдааны солилцооны хэмжээ 4.2 тэрбум ам.долларт хүрч, дээд амжилт тогтоожээ. Ираныг ЕАЭБ-д гишүүнээр элсүүлэх хэтийн төлөвийн талаар ярихад эрт байна, энэ нь хэд хэдэн процедурын асуудлыг шийдэхээс гадна эдийн засгийн олон зуун параметрийн талаар тохиролцох шаардлагатай болно. Тогтвортой санаатай байсан ч үүнийг шийдвэрлэхэд олон жил шаардагдана.

БУСАД ГИШҮҮДИЙН ТАЛААР

ОХУ-ын эсрэг хориг арга хэмжээ авсны улмаас логистикийн сүлжээ тасалдсан нь Казахстанд ихээхэн түгшүүр төрүүлж байна. Казахстан хэдийгээр ЕАЭБ-ыг цэвэр эдийн засгийн хүчин чармайлт гэж үзэхийг илүүд үздэг ч улс төрийн өнгө аястай байсаар ирсэн бөгөөд Астана үүнийг үргэлж мэддэг.

2014 онд ЕАЭБ-ыг байгуулах тухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурах үед Казахстаны Гадаад хэргийн дэд сайд Самат Ордабаев “Бид улстөржилтөөс холдсон” гэж онцолж, “нийтлэг иргэншил, гадаад бодлого, парламент хоорондын хамтын ажиллагаа, паспорт, визний салбар зэрэг асуудлуудыг хөндөж байсан.

Энэ оны эхээр Москвад болсон ЕАЭБ-ын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Токаев Казахстан улс тус холбоог зөвхөн эдийн засгийн нэгдэл гэж үздэг гэсэн ижил мессежийг давтан хэлсэн.

Казахстаны хувьд бусад зүйлсийн дотор гаалийн татварыг тэнцвэргүй хуваарилах асуудал шийдэгдээгүй хэвээр байна. ЕАЭБ-ын гаалийн татварын квотыг улс орнуудын эдийн засаг, хүн амын тоонд үндэслэн хуваарилдаг. Тодруулбал, Киргиз 1.9 хувь, Армен 1.2 хувь улсууд хамгийн бага татвар авдаг. Үүний зэрэгцээ, ЕАЭБ-д импортолж буй бүтээгдэхүүн нь ихэвчлэн холбооны улсуудаар дамжихаас илүүтэйгээр Орос руу шууд ордог бөгөөд энэ нь эцсийн дүндээ ЕАЭБ-ын зохих хэсгийг авах эрхийг хязгаарладаг. Үүнийг санхүүгийн шинжээч Расул Рысмамбетов Оросын хууль бус схем гэж нэрлэжээ.

ОХУ-ын хамгийн ойрын стратегийн түншүүдийн нэг Киргизстан нь тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Алмазбек Атамбаевын үед ЕАЭБ-д элссэн. Юуны түрүүнд Орос дахь Киргизийн хөдөлмөрийн цагаачдын нөхцөлийг сайжруулах, бараа бүтээгдэхүүнээ чөлөөтэй нэвтрүүлэх зэрэг хүлээгдэж буй үр өгөөжид найдаж байв. Найман жилийн дараа ч энэ итгэл найдвар биелээгүй бололтой. Тухайлбал, ЕАЭБ-ын хүрээнд ачаа тээвэрлэх асуудал Киргиз улсын хувьд хурц асуудал хэвээр байна. Киргизийн худалдаа Казахстантай хиллэдэг хэсэгт байнга хүндрэлтэй байдаг. Киргиз улс хойд хөршөө Киргизийн бүтээгдэхүүнийг экспортлоход зохиомол саад тотгор учруулсан, хилийн боомт дээр барааг шалгах ЕАЭБ-ын дүрмийг зөрчсөн, тэр ч байтугай Казахстаны хилийн алба, татварын хороо шударга бус ажиллаж байна гэж удаа дараа буруутгаж байсан.

Киргиз улс хөдөлмөрийн цагаачдын гуйвуулгын мөнгөнөөс ихээхэн хамааралтай. ОХУ-ын засгийн газрын агентлагуудын мэдээлснээр, 2022 онд ЕАЭБ-ын гишүүн орнуудаас Орос руу орж ирсэн хөдөлмөрийн цагаачдын талаас илүү хувь нь Киргизийн иргэд байсан бөгөөд хөдөлмөрийн цагаачдын илгээсэн мөнгө тус улсын ДНБ-ий бараг дөрөвний нэгтэй тэнцэж байна. Гэсэн хэдий ч ОХУ болон бүхэлд нь ЕАЭБ-ын цагаачдын нөхцөл байдал тогтворгүй хэвээр байна. Орос дахь цагаачид эх орноо орхиж, оршин суух хугацааг сунгахаар буцаж ирдэг бөгөөд Хөдөлмөр, нийгмийн хамгаалал, цагаачлалын яамнаас амласан ЕАЭБ-ын цагаачдын нийгмийн хамгаалал нь өөр нэг чанга мэдэгдэл.. Хүний эрхийн төлөө тэмцэгч Валентина Чупикийн хэлснээр, Орост байгаа Киргиз цагаачдад хууль ёсны дагуу ажилд ороход саад болж байгаа хэд хэдэн пропорциональ бус саад бэрхшээл тулгардаг бөгөөд энэ нь эцэстээ цалинг нь мэдэгдэхүйц бууруулахад хүргэдэг. Ажил олгогчид өөрсдөө татвар, нийгмийн халамжаас зайлсхийхийн тулд цагаачдыг хууль ёсны дагуу ажилд авахаас татгалздаг.

Орос ч Арменид олон амлалт өгсөн. 2013 онд Армен улс ЕХ-той хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурахын даваан дээр байсан. Москва оронд нь ЕАЭБ-д гарын үсэг зурахын тулд Ереваныг шахаж байв. Тухайн үед Армен улс Оростой илүү ойр дотно харилцаатай байх замаар аюулгүй байдлын төлөө мөрийтэй тоглоом тоглосон ч Москва улс төрийн шалтгаанаар Арменийн эдийн засгийг байнга удирдаж байв. Тухайлбал, энэ оны эхээр ОХУ-ын хөдөө аж ахуйн зохицуулагч Россельхознадзор Владимир Путиныг баривчлах захирамж гаргасан Ереван Олон улсын эрүүгийн шүүхэд (ОУЭЗ) нэгдсэнтэй холбогдуулан Арменийн сүүн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхийг хориглосон юм.

Армени ЕАЭБ-д элссэний дараа худалдааны давуу эрх, Оросын эрчим хүчний хямд нийлүүлэлтээс ашиг хүртэх төлөвтэй байна. Гэвч Арменийн эдийн засагт томоохон өөрчлөлт гараагүй бөгөөд ЕАЭБ-д элссэн эхний жилд Орос руу экспорт 26 хувиар буурчээ. Армени улс ядуурлын шугамаас доогуур байсан, одоо ч хэвээр байна. Үндэсний ядуурлын түвшин 26.5 хувь, хөдөө орон нутагт 33 хувиас 49.1 хувь хүртэл байна.

Өнөөдрийн байдлаар Армени ЕАЭБ-д ногдуулах татварын хувь хэмжээгээр хамгийн сүүлд орж, зөвхөн 1.22 хувийг авдаг бол Орос улс хориг арга хэмжээний улмаас эдийн засгийн идэвхжил буурсан хэдий ч 85.06 хувийг авч байна.

Зөвхөн геополитикийн тав тухыг хангах үүднээс Кремлийн төслүүдэд нэгдсэн Ереван олон жилийн турш Оростой буулт хийсээр ирсэн. Энэ нь Москвагийн ивээлд өндөр үнэ төлж, энэ харилцааг хадгалахын тулд ЕХ-ны орнуудтай нааштай хэлэлцээр хийхээс татгалзав. ЕАЭБ болон Хамтын аюулгүй байдлын гэрээний байгууллагад (ХАБГБ) гишүүнээр элссэн нь эцэстээ Арменийн итгэл найдварыг биелүүлээгүй нь тодорхой болов.

Энэ намрын эхээр Уулын Карабахад болсон үйл явдлууд нь тус бүс нутгийн засгийн газрыг татан буулгаж, армянчууд тус нутгаас дүрвэсэн.  Уулын Карабах нь Ереваныг Оростой ойр байлгах сэдэлтэй асуудал байхаа больсон тул барууны гүрнүүдтэй ойртож, гишүүн орнуудын аль нэг нь ЕАЭБ-аас холдох боломж бий.

ҮНЭНЧ, ДУУЛГАВАРТАЙ НАЙЗ

Беларусь ЕАЭБ-д гишүүнээр элссэн нь чөлөөт худалдааны бүсийг санал болгож байгаа ч энэ нь Беларусийн эдийн засгийг Кремлээс улам бүр хамааралтай болгож байна. Путины хамгийн ойрын цэргийн холбоотон болохын хувьд Ерөнхийлөгч Александр Лукашенко Оросын Украиныг түрэмгийлэхэд шууд утгаараа нэгдэж, улмаар өөрийн улсыг барууны хатуу хориг арга хэмжээнд оруулж, Минскийн ЕХ болон гуравдагч орнуудтай түншлэх эдийн засгийн чадавхийг хязгаарласан юм. ЕАЭБ-ын зах зээл нь Европын холбооны бүх орнуудтай харьцуулахад жижиг төмс юм.

Одоо Орос бол Беларусийн эдийн засагт гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын гол нийлүүлэгч, Беларусийн бараа бүтээгдэхүүний гол зах зээл юм. Дэлхийн банкны мэдээгээр Беларусийн Орост төлөх өр 2021 онд 1.9 хувиар нэмэгдэж, 8.5 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Минск нь Москвагийн эрчим хүч, аж үйлдвэрийн түүхий эдийн нийлүүлэлтээс бүрэн хамааралтай.

Беларусийн байгалийн хийн импорт төрөлждөггүй бөгөөд Газпром хоолойгоор дамждаг. Беларусийн эдийн засгийн судалгаа, сурталчилгааны төвийн ажилтан Катерина Борнукова Беларусийн эрдэс түлшний 90 хувийг мөн Оросоос импортолдог гэж бичжээ. Энэхүү зохицуулалтын дагуу Минск барууны орнуудын өрсөлдөөнт зах зээлтэй эдийн засгийн интеграцчлах боломжийг хязгаарлаж, геополитикийн шалтгаанаар Москвад өөрийгөө хянах бүхий л тохь тухыг бүрдүүлснээр өөрийн замыг хааж байна.

Мэдээжийн хэрэг, зоосны нөгөө тал бий. Лукашенко бол тооцоотой улстөрч. Холбооны доторх интеграцчлалаас гадна ОХУ-ын Ерөнхийлөгч болон Лукашенкогийн хооронд ямар ч үнээр хамаагүй эрх мэдлээ авч үлдэх гол зорилго байсаар ирсэн хувийн хэлэлцээрүүд бас бий. Энэ хооронд эдийн засгийн мухардалд орсон Минскийн хувьд ЕАЭБ-ын санал болгож буй зах зээл нь цорын ганц сонголт боловч энэ нь түүнийг "том ах" Оросын дур сонирхолд бүрэн өртөмтгий болгодог.

Империалист амбицдаа баригдсан Кремль бага түншүүдтэйгээ холбоо тогтоосоор байгаа ч хуучин дарангуйлагч хэрэгслүүдээр удирдуулж байна. ЕАЭБ-ын гишүүн орнууд хуучин метрополистой интеграцчлах нь ашиггүй гэдгийг ойлгосон ч геополитикийн байршил, өөр сонголт хомс байдлаасаа болж өөрсдийн тусгаар тогтнолын төлөө айж, мөрийтэй тоглоом тоглож байгаа бололтой.

ЭХ СУРВАЛЖ: THE DIPLOMAT