АНУ, Хятад бол дэлхийн эдийн засгийн “хүнд жингийн” хоёр улс юм. Тэд нийлээд дэлхийн нийт бараа, үйлчилгээний 40 гаруй хувийг үйлдвэрлэдэг. Тиймээс Вашингтон, Бээжингийн хооронд сүүлийн таван жилийн турш үргэлжилж буй эдийн засгийн зөрчилд дэлхийн бусад улс ч бас хохирч байна.

Энэ долоо хоногт Ерөнхийлөгч Жо Байден, Ши Жиньпин нарын хийх дээд хэмжээний ховор уулзалт нь дэлхийн хэмжээнд үр дагаварт хүргэнэ. АНУ-Хятадын харилцаан дахь зөрчлийг бууруулснаар нь дэлхийн эдийн засагт ашигтай байх нь гарцаагүй.

Дэлхийн эдийн засаг 2020 оноос хойш COVID-19 тахал, инфляцийн өсөлт, зээлийн хүүгийн өсөлт, Украин, одоогийн Газ дахь хүчирхийллийн мөргөлдөөн зэрэг хямралыг дараалан туулж байна. Олон улсын валютын сангийн мэдээлснээр, дэлхийн эдийн засаг энэ онд 3 хувиар, 2024 онд 2.9 хувиар өсөх хандлагатай байна.

Корнеллийн их сургуулийн худалдааны бодлогын ахлах профессор Эсвар Прасад хэлэхдээ, "Дэлхийн хоёр том эдийн засаг ийм хэцүү мөчид сөргөлдөөнтэй байгаа нь дэлхийн эдийн засагт нөлөөлсөн геополитикийн янз бүрийн цочролын сөрөг нөлөөг улам бүр нэмэгдүүлж байна."

Сан-Францискод Ням гаригт эхэлсэн Ази, Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Вашингтон, Бээжин хоёр эдийн засгийн хурцадмал байдлаасаа бага ч болов намжааж чадна гэсэн итгэл найдвар нэмэгдэв. Уулзалтад дэлхийн хүн амын 40 хувь, дэлхийн худалдааны бараг тал хувийг бүрдүүлдэг Номхон далайн эргийн 21 улс оролцох юм.

Дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Лхагва гаригт болох Байден, Ши Жиньпин нарын уулзалт нь хоёр улсын удирдагчид сүүлийн нэг жилийн хугацаан дахь анхны нүүр тулсан уулзалт бөгөөд энэ хугацаанд хоёр үндэстний хоорондын зөрчилдөөн улам хурцадсан юм. Гэвч Цагаан ордон хүлээлтийг бууруулахыг хичээж, ахиц дэвшил гарахгүй гэж мэдэгдэв.

Үүний зэрэгцээ амжилттай үр дүнг зарлах босго харьцангуй бага байна гэж Прасад санал болгов. "Хоёр талын эдийн засгийн харилцаа цаашид муудахаас урьдчилан сэргийлэх нь аль хэдийн аль аль талдаа ялалт байх болно" гэж тэрбээр хэлжээ.

2018 онд Ерөнхийлөгч асан Дональд Трампын санаачилгаар АНУ, Хятадын хооронд худалдааны дайн  эхлэхээс өмнө олон жилийн турш харилцаа муудсан. Трампын засаг захиргаа Хятад улс 2001 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагад элсэхдээ АНУ болон бусад улсад өгсөн амлалтаа зөрчсөн гэж буруутгасан. Тодруулбал, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ Хятадын зах зээлд борлуулахыг хүссэн АНУ болон бусад гадаадын компаниудад өргөн зах зээлээ нээх амлалтаа зөрчсөн гэж буруутгажээ. АНУ-ын технологийн давуу байдлыг халах оролдлого хийсэн Бээжинг шийтгэхийн тулд 2018 онд Трампын засаг захиргаа Хятадын импортын бараанд татвар ногдуулж эхэлсэн.

Олон шинжээчид Бээжин кибер тагнуулын үйл ажиллагаа явуулж, гадаадын компаниудыг Хятадын зах зээлд нэвтрэхийн тулд худалдааны нууцыг задруулахыг зүй бусаар шаардсан гэж засаг захиргаатай санал нэг байна. Бээжин Трампын хориг арга хэмжээг хариу гаалийн татвараараа эсэргүүцэж, Америкийн барааг Хятадын худалдан авагчдад илүү үнэтэй болгожээ.

Байден 2021 онд засгийн эрхэнд гарахдаа Трампын худалдааны бодлогын ихэнх хэсгийг, тэр дундаа Хятадын тарифыг хэвээр баримталж байсан. Өмнө нь 2018 оны эхэнд 3 хувьтай байсан Хятадын импортын АНУ-ын татварын хэмжээ Трамп гаалийн татвар ногдуулснаар одоо 19 хувиас давжээ. Үүнтэй адилаар АНУ-ын бараа бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг Хятадын импортын татвар нь худалдааны дайн эхлэхээс өмнө 8% байсан бол 21% хүрсэн  гэж Петерсоны Олон улсын эдийн засгийн хүрээлэнгийн Чад Боуны тооцоолжээ.

Байдены эдийн засгийн бодлогын нэг зарчим нь COVID-19 дэлхийн ханган нийлүүлэлтийн сүлжээг тасалдуулах үед хүнд байдалд орсон Хятадын үйлдвэрүүдээс Америкийн эдийн засгийн хамаарлыг бууруулж, Азийн бусад улстай түншлэлээ бэхжүүлэх явдал байв. Энэхүү бодлогын хүрээнд Байдены засаг захиргаа өнгөрсөн онд 14 улстай хамтран Энэтхэг-Номхон далайн хөгжил цэцэглэлтийн эдийн засгийн тогтолцоог бий болгосон.

Зарим талаараа АНУ-Хятадын худалдааны хурцадмал байдал Байдены үед Трампын үеийнхээс ч өндөр байна. Байдены засаг захиргаа Хятад улсыг дэвшилтэт компьютерийн чип, тэдгээрийг үйлдвэрлэх тоног төхөөрөмж худалдан авахаас урьдчилан сэргийлэх зорилготой экспортын хяналтыг тогтоож, улмаар өргөжүүлэх шийдвэрт Бээжин бухимдаж байна. Бээжин өнгөрсан наймдугаар сард  худалдааны хязгаарлалтыг эсэргүүцэж, галли, германи, компьютерийн чип, нарны зайд ашигладаг металлыг экспортлоход  Хятадын засгийн газрын зөвшөөрөл авахыг шаардаж эхэлсэн.

Бээжин мөн Хятад дахь гадаадын компаниудын эсрэг түрэмгий арга хэмжээ авчээ. Сөрөг тагнуулын кампанит ажлыг зохион байгуулж, тус улсын эрх баригчид энэ жил АНУ-ын “Capvision” болон “Mintz” групп консалтингийн Хятад дахь оффисуудад нэгжлэг хийж, “Bain & Co” зөвлөхийн Шанхай дахь ажилчдыг байцааж, чип үйлдвэрлэгч “Micron” компанийн аюулгүй байдлын шалгалтыг зарлав.

Зарим шинжээчид олон арван жилийн дараа дэлхийн хамгийн том хоёр эдийн засгийг бие биендээ түшиглэн худалдаа хийж байснаас хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа тухай ярьж байна. 2022 оны мөн үеийнхээс есдүгээр сар хүртэл Хятадаас АНУ-д импортолсон барааны импорт 24 хувиар буурсан байна.

Бээжин, Вашингтоны хооронд үүссэн хагарал нь бусад олон улсыг хоёр оронтой бизнес эрхлэхийг хүсвэл аль талд байхаа шийдэх нарийн төвөгтэй байдалд оруулав.

ОУВС эдийн засгийн ийм хуваагдал нь дэлхий дахинд хохирол учруулж байна гэж мэдэгджээ. 190 орны зээлийн агентлагийн тооцоолсноор дэлхийн худалдааны өндөр саад бэрхшээлд дасан зохицсоны дараа зөрчил дахин нэмэгдвэл дэлхийн эдийн засгийн гарцаас 7.4 их наяд ам.доллар хасах болно.

Мөн эдгээр саад бэрхшээлүүд нэмэгдэж байна. Өнгөрсөн онд улс орнууд худалдаанд 3000 орчим шинэ хязгаарлалт тавьсан гэж ОУВС мэдэгдэв. Энэ нь 2019 онд 1000 хүрэхгүй байсан. Тус агентлаг олон улсын худалдаа 2000-2019 оны дундаж 4.9% байсан боо энэ онд ердөө 0.9%, 2024 онд 3.5% өснө гэж таамаглаж байна.

Байдены засаг захиргаа Хятадын эдийн засгийг сүйрүүлэхийг оролдоогүй гэж үзэж байна. Баасан гарагт Сангийн сайд Жанет Йеллен БНХАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч Хэ Лифэнтэй Сан Францискод уулзаж, Байден, Ши Жиньдин нарын дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулахыг эрэлхийлэв.

Йеллен хэлэхдээ, "Хятад, АНУ хоёулаа бидний хамтын хүсэл бол тэгш өрсөлдөөний талбар, байнгын, утга учиртай, харилцан ашигтай эдийн засгийн харилцааг бий болгох явдал юм."

Ши Жиньпинд ч мөн адил АНУ-тай эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа сэргээхийг оролдох үндэслэл бий. Хятадын эдийн засаг хүнд байдалд байна. Үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл уналтад орж, залуучуудын ажилгүйдэл газар авч, хэрэглэгчдийн сэтгэл санаа сул байна. Гадаадын бизнес эрхлэгчид рүү хийсэн дайралт нь олон улсын компани, хөрөнгө оруулагчдыг айлгаж байна.

Азийн нийгэмлэгийн хүрээлэнгийн дэд ерөнхийлөгч Вэнди Катлер, "Хятадын эдийн засагт ноцтой саад бэрхшээл тулгарч, Америкийн олон пүүсүүд цүнхээ үүрч, Хятадыг орхин гарч байгаа энэ үед Ши Жиньпин хөрөнгө оруулагчдыг Хятад улс бизнес эрхлэхэд ашигтай газар хэвээр байгаа гэдэгт итгүүлэх хэрэгтэй" гэж хэлжээ. АНУ-ын худалдааны хэлэлцээч асан. "Энэ тийм ч амар худалдаа биш байх болно."

Вашингтон, Бээжин хоёрын хоорондын хурцадмал байдал эдийн засгийн хүрээнээс давж гарсан нь асуудлыг хүндрүүлж байна. Ши Жиньпингийн үед Хятадын Коммунист нам Хонконг болон Шинжаан дахь исламын шашинт өөртөө засах бүс нутагт тэрс үзэлтнүүдийг шийтгэсэн. Түүний засгийн газар Ази тивд түрэмгий нутаг дэвсгэрийн шаардлагуудыг тавьж, Энэтхэгтэй хилийн мөргөлдөөн үүсгэж, Филиппин болон Өмнөд Хятадын тэнгисийн өөрийн гэж үздэг зарим хөршүүдийг дээрэлхэж байв. Тэрбээр Хятадын урвагч муж гэж үздэг Тайванийг улам бүр заналхийлсээр байна.

Тиймээс АНУ-Хятадын хурцадмал байдал ирэх жил болох Тайвань болон АНУ-д ерөнхийлөгчийн сонгууль болж, ардчилсан болон Бүгд найрамдах намынхныг нэгтгэдэг цөөхөн салбаруудын нэг болох Бээжинг шүүмжилдэг тул хурцдаж магадгүй юм.

Ши Жиньпингийн бодлого дэлхийн үзэл бодлын төлөөх тэмцэлд Хятадад ихээхэн хохирол учруулж байгаа бололтой. Саяхан “Pew Research Center” төвөөс дэлхийн 24 орны хүмүүсийн дунд явуулсан санал асуулгаар хоёр  (Кени, Нигери) улсуудаас бусад бүх оронд АНУ-ыг Хятадаас илүү сайн үздэг гэж мэдэгджээ.

ХЯТАД УЛС ЧИГЛЭЛЭЭ ӨӨРЧИЛЖ ЧАДАХ УУ?

Вашингтон дахь Стратегийн болон олон улсын судалгааны төвд илтгэл тавихдаа, Иллинойс мужийн Ардчилсан намын төлөөлөгч, Хятадад хяналт тавьдаг Төлөөлөгчдийн танхимын хороонд ажилладаг Ража Кришнамоортти “Ши Жиньпингийн бодлогын ухралтуудыг, ялангуяа өнгөрсөн  жил Хятадын эдийн засгийг сүйрүүлсэн COVID-ийг тэглэх бодлогыг өөдрөгөөр нэрлэжээ.

"Бид өөрсдийн ашиг сонирхлыг хамгаалж, хамгаалахын зэрэгцээ ийм боломжийг олгох ёстой" гэж Кришнамоорти хэлэв. "Бид ч бас энэ уулзалтаас гарч ирнэ гэж найдаж байна” гэжээ.

ЭХ СУРВАЛЖ: ASSOCIATED PRESS