Эдийн засагч Г.Батзоригтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ирэх 2024 онд нүүрсний эрэлт оргил үедээ хүрнэ гэж BloombergNEF тооцоолсон. Нүүрсний салбарын ойрын ирээдүйн талаар та ямар төсөөлөлтэй байна вэ?

-Орос, Украины нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Европт нүүрсний хэрэглээ нэмэгдэж эхэллээ. Хятадын нүүрс авдаг ченжүүд цаад талдаа тээврийн компанитай, түүгээрээ бизнесээ бас хийдэг. Хятадын дарга Ши Жиньпин сая ОХУ-д айлчилж, Путинтэй уулзлаа. Хоёр орон хоорондын худалдаа, эдийн засгийн бодлогоо сайжруулаад, худалдааны эргэлтийг 2030 он гэхэд огцом нэмэхээр ярилцлаа. Үүний нэг илрэл нь нүүрс. Ялангуяа коксжих нүүрсэн дээр Оросын эзэлж буй хувь 5 орчим байсан бол сүүлийн хоёр жил бараг 20 хувь руу дөхөж байна. Мөн Австрали, Хятадын харилцаа сайжирсантай холбоотойгоор Австралийн нүүрс нэмэгдэж байна. Хятад улс 75 сая тонн нүүрс гаднаас авдаг. Сүүлийн 10 жилд тэр хэмжээнээс хэтрээгүй. Хятадын импорт хязгаартай. Бид тэр 75 дээр тоглож байна гэсэн үг шүү дээ. Энэ тоглолт дээр бид одоогийн нөхцөлд ямар ч давуу талгүй болчихож байгаа юм.

-Нүүрсээ биржээр арилжиж эхэлсэн нь эерэг, сөрөг үр дагавар дагуулж байна гэж зарим шинжээчид дүгнэж буй. Хятадын тал ч тийм таатай хүлээж авахгүй байгаа бололтой байсан. Энэ нь манайд ямар байдлаар нөлөөлөх бол?

-Нүүрсний биржийн арилжаа Хятадын худалдан авагч талын эрх ашгийг нэлээн хөндсөн арилжаа болж хувирч байна. Биржээр явуулахгүй байя гэхээр бүртгэлгүй машин гаргасан, эсвэл тодорхой хэмжээний нүүрс маш хямд зарсан гэдэг ч юм уу иймэрхүү асуудлууд гарч ирээд байна. Энэ асуудлыг дан ганц биржээр зохицуулах нь өнөөгийн нөхцөл байдалд нэлээн оновчгүй харагдаж байна. Өдгөө Орос, Австралийн нүүрс давамгайлж, Монгол Улсын нүүрсний экспорт зогсох магадлал өндөр байна. Тиймээс бид биржээр нүүрсээ борлуулах хэрэгтэй ч хэтэрхий огцом бус, аажмаар туршаад явах хэрэгтэй. Одоогоор оффтек гэрээ голдуу явж байна. Нүүрсний хэрэглээ ойрын жилүүдэд хэвээр байх нь харагдаж байна.

Бидэнд нэг хэвшмэл ойлголт байдаг. Монгол ганцаараа сайн чанарын нүүрстэй, хангалттай нөөцтэй, бусад улс нөөцгүй, дангаараа дэлхийг хангаж байгаа юм шиг ярьсаар ирсэн. Энэ хандлагаа одоо өөрчлөх хэрэгтэй.

Үнэн чанартаа ОХУ, Хятад, Австрали, АНУ маш сайн чанарын нүүрстэй, нөөцтэй. Тэр нөөцөөсөө хэрэглэхгүй байна. Бид хөгжингүй орнуудын түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэгч болсон шүү гэдгээ ойлгох ёстой байгаа юм. Цаашдаа бид туршаад, тэнд явдаг бизнесүүдэд цэвэр бизнесээ хийх боломж олгоод, Хятадын талаа ч харж үзээд, нөхцөл байдлыг нь ойлгоод явах ёстой гэж бодож байна. Тэгэхгүй хэт чанга, оптек гэрээгээр нүүрс явуулахгүй гээд заачихвал цаад талд манайхаас нүүрс авахгүй байх сонирхол байж болно.

-Бид нүүрсний эрэлт нэмэгдэх төлөвийг яаж "боломж" болгох боломжтой вэ?

-Аль эдийн засаг дээр нүүрсний эрэлт нэмэгдэх вэ гэдэг чухал л даа. Европт нүүрсний эрэлт илүү нэмэгдэнэ гэж үзэж байгаатай холбоотой болов уу. Яагаад вэ гэвэл, ирэх өвлийн хувьд орос, Украины нөхцөл байдал хэрхэхийг мэдэхгүй, еюропчууд байгалийн хий Оросоос авахад хүндрэлтэй, хоригт орсон байдалтай байна. Сая энэ өвлийг цахилгааны хязгаарлалт хийх зэргээр арайхийж давлаа шүү дээ. Түүн шиг ирэх жил улс орон бүр тодорхой хэмжээний нүүрсний нөөц бүрдүүлнэ, иймэрхүү байдлаар нүүрсний эрэлт өндөр байна гэж тооцсон болов уу. Хоёрдугаарт, Хятадын эдийн засагт огцом сэргэлт болохооргүй байна. Сая 13 дахь таван жилийн төлөвлөгөөгөө танилцуулсан. Тэр төлөвлөгөөндөө эдийн засгийг дэмжинэ гэж тодорхой мөнгө зарцуулах зүйлс хэлээгүйтэй холбоотой Хятадын эдийн засгийн прогноз тийм ч өндөр биш байна. Тэгэхээр Европт хамаарах нь, бидэнд нэг их хамаагүй. Орос, Хятад бие биенийдээ айлчиллаа. Оросын нүүрсний хэмжээ тасралтгүй өсч байна. Австралитай хоригоо цуцалсан. Энэ хоёрт л бид илүү "санаа зовох" хэрэгтэй. Тэгвэл нүүрсний экспортод нөлөөлнө гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ боломжийг бид яаж ашиглах ёстой вэ гэхээр нэг талдаа бид нүүрсний ил тод байдлаа жигдлэх ёстой байна. Тодорхой түвшинд багаар авч явах ёстой юу, яах вэ гэдгээ бодолцож үзэх хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр бүх нүүрсээ биржээр зарна гэвэл цаад худалдан авагч тал маань юу гэж бодох вэ, хүлээн зөвшөөрөх үү гэдэг эрсдэлүүдийг тоооцох нь чухал. Гол нь нүүрсээ аль болох өндөр хэмжээгээр экспортолж чадвал боломжийг ашиглаж чадна гэж бодож байна.

"АВЛИГААР ХҮМҮҮС БАЯЖААД, НҮДНИЙ ӨМНӨ ХЭРЭГЛЭЭ НЬ ӨӨР БОЛООД БАЙГААГ ХӨГЖЛИЙН БАНКНЫ ХЭРЭГ ХАРУУЛСАН"

-“Нүүрсний хулгай”-н хэрэг Монголын бүх салбарт авлига, хээл хахууль нүүрлэсний тод нэг жишээ. Иргэдийн дийлэнх нь ядуу амьдарч, хэдхэн гэр бүл амьдралаас “тасарталаа” баяжлаа. “Тэгшитгэл” хийх боломж бий гэж та боддог уу?

-Авлигын индексээр манай улс 176 улсаас нэлээн хойно, 110, 120 орчимд бичигдэж байна уу. Сүүлийн жилүүдэд бид авлигын индексээр урагш ахисангүй. Бүлэглэл энэ тэр гээд яриад байдаг. Сая Хөгжлийн банкны хэрэг харуулж байна. Авлига гэдэг зүйлээр чинь хүмүүс баяжаад байна, нүдний өмнө хэрэглээ нь өөр болоод байна гэдгийг харж болж байгаа юм. Мөн манай улс төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгаар 100-гаас нэлээн хойно жагсч байна. Ерөөсөө үр ашиггүй байна гэдгийг Хөгжлийн банкны жишээгээр бид сая харсан шүү дээ.

Гаднаас бонд босгоод авчирсан, гэтэл бизнес, улс төрийнхөн нийлж байгаад дуусгачихлаа. 12 жилийн дараа харахад бид баахан муу зээлтэй, нэгнээ шүүх цагдаад өгч, луйварчин хулгайч дээрээ тулаад явж байна. Тэгш бус байдлыг бид бодит амьдрал дээр ийм хэд хэдэн үзүүлэлтээр харж болно.

Үүнийг тэгшитгэх боломж юу байна вэ гэхээр бид нөгөө л уламжлал болсон засаглалаа сайжруулах, ил тод болгох иймэрхүү л юм ярина. Монгол Улсаас түрүүлж яваа төстэй улсуудыг аваад  үзэхээр хэд хэдэн зүйл байгаа юм. Нэгт, хүн ямар өгөгдөлтэй төрсөн бэ гэдэг их чухал гэдэгтэй адил улс анхнаасаа ямар өгөгдөлтэй байсан бэ, хоёрт засаглал нь ямар байсан бэ, гуравт эдийн засгийн бодлого, хөтөлбөрөө яаж уян хатан авч явж байна вэ гэсэн гурван үзүүлэлт дээр л улс орны ирээдүй гэдэг зүйл бараг тодорхойлогдчих юм билээ.

-Жишээлбэл?

-Аргентин, Филиппин, сая дампуурдаг Шри-Ланк байна. Ингээд харахаар парламентын засаглалтай бус Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орнууд дампуурах, засаглалын хямралд ороод сүйрэх магадлал хамгийн өндөр байдаг нь харагдаж байгаа юм. Тэгэхээр манай улс нэг талдаа парламентын засаглалтай үлгэн салган явах нь ашигтай болчихоод байна. Хоёр дахь нь өгөгдөл. Аргентин, Шри-Ланка манайхыг бодвол газар зүйн байршлын хувьд маш ашигтай, далайн боомтоор явна, давуу талтай. Гэтэл манай улсын хувьд тэр өгөгдөл маш хэцүү. Гуравт, янз бүрийн шок орж ирэхэд өртөх байдал өндөр байна. Жишээ нь, ковидын үед гадаад өрийн төлөлт байсан бол бид дампуурах байлаа. Ингээд бодохоор иргэдийн амьжиргааг тэгшитгэнэ гэдэг логикийн суурь өөрөө хэцүү. Бүтээмж муутай, өгөгдөл хэцүү, хоёр хөршийн бодлого хүчтэй орж ирдэг. Дээрээс нь манай засгийн удирдлагын байж байгаа царайг хар. Тэгэхээр нэгдүгээрт, тэгшитгээд явна гэх магадлал бага, саяын жишээгээр хэлсэн улсууд шиг. Хоёрдугаарт, Норвеги зэрэг улс шиг байгалийн баялгаа удирдаад явдаг системийг бид хийж чадахгүй юм байна. Нэг ээлж нь дуусаад, дараагийн ээлж нь хоолондоо ордог нөхцөл байдал руу орчихсон.

"ОДООГИЙН НӨХЦӨЛД БИД НҮҮРСЭН ДЭЭР ӨРСӨЛДӨХ ЧАДВАРАА АЛЬ БОЛОХ АЛДАХГҮЙ БАЙХ ХЭРЭГТЭЙ"

-Валютын нөөц өмнөх оны хоёрдугаар сартай харьцуулахад 7.8 хувиар буурч, өчигдөр 3525.51 төгрөгтэй тэнцлээ. Цаашид ам.доллар 3700 төгрөг давна гэсэн төсөөллийг зарим шинжээчид хийж байна. Ам.долларын ханшийн өөрчлөлт, цаашдын төлвийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Аливаа бүтээгдэхүүн эрэлт, нийлүүлэлт дээр тогтдог. Жишээ нь, шүхэр бороо ихэссэн үед эрэлт нь өндөрсөөд, бороогүй үед эрэлт нь буурдагтай адил валютын ханш эрэлт нь өгсөх, буурах үе байна. Тэр үүднээс харвал өвлийн улиралд эрэлт харьцангуй багатай, хавар эрэлт нь ихэсдэг. Яагаад вэ гэвэл гаднаас бараа татан авалтаа хийх иргэд, аж ахуйн нэгж, улсын валютын эрэлт нэмэгдэнэ. Тэгэхээр бизнес сэргэж байгаа гэдэг утгаар эрэлт нь нэмэгдээд явна гэж ойлгож болно. Түүнийг хангах нийлүүлэлт байна уу гээд аваад үзвэл нийлүүлэлт талдаа нүүрсний юанийн орлого байна. Дээрээс нь "Оюутолгой"-н бэлтгэн нийлүүлэгчид, уул уурхайн таван компаниас орж ирэх мөнгө хэр тогтвортой байх вэ гэдгээс хамаарч нийлүүлэлт нь тодорхой болно гэсэн үг л дээ.

Тиймээс одоогийн нөхцөл байдалд бид нүүрсэн дээр өрсөлдөх чадвараа аль болох алдахгүй байх хэрэгтэй. Нүүрсний экспортоо биржээр таг хаачихаж болохгүй.

Энэ бүхнийг харж, нийлүүлэлтээ тогтвортой байлгаж чадвал валютын ханш харьцангуй тогтвортой байх боломж бий. Гэхдээ нөгөө талд валютын ханшийн орох, гарах урсгалыг харвал гарах урсгал нь хамаагүй их буюу төлбөрийн тэнцэл нэлээн алдагдалтай байна. Энэ үүднээс валютын ханшийн өсөх дарамт өндөр байна. Валютын ханш өсгөх гол эрсдэл нь их хэмжээний төсвийн зардал гаргаж импортыг дэмжих, нүүрсний экспорт дээр өрсөлдөх чадвараа алдаж, хэтэрхий их асуудал үүсч, нүүрснээс орж ирэх орлого тасалдах, иргэд, аж ахуйн нэгж байгаагаасаа илүү ихээр ханш өснө гэсэн хүлээлт зах зээл дээр давамгайлж үүсэх зэрэг шалтгаануудаас болоод валютын ханш өсөх эрсдэл бий.

-Монголбанкны инфляцийг нэг оронтой тоонд аваачих бодлого ер нь бүрхэг болчихов уу. Та энэ талаарх бодлоосоо хуваалцахгүй юу?

-Энэ жил инфляцийг нэг оронтой тоонд хүргэнэ гэдэг асуудал нэлээн хүнд боллоо. Энэ тоонд хүрэхийн тулд хэд хэдэн зүйлийг хангасан байх ёстой болж байна. Монголбанк бодлогын хүүг 13 хувиар тогтоогоод, нэлээн чангаруулсан. Энэ мөнгөний бодлогыг нөгөө талд нь дэмжих төсвийн бодлого хэрэгтэй байна л даа. Төсөв илүү үр ашигтай, зардал багатай явж байж дэмжигдэнэ гэсэн үг. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэхээр, өнөөдөр төсөв тэр чигээрээ импортыг дэмждэг. Тиймээс импорт, валютын ханшаар дамжиж инфляцид нөлөөлдөг. Энэ үүднээсээ төсөв импортыг дэмжинэ, хэрэглээг огцом дэмжинэ, тэр нь эргээд импортын инфляци бий болгоно гэсэн логик дээр үндэслээд хэлж байгаа юм. Төсвийн ямар бодлого гарахаас хамаарч инфляци нэг оронтой тоонд байх эсэх нь шийдэгдэх болов уу. Мэдээж одоо сонгуулийн өмнөх жил. Жил жилийн сонгуулийн өмнөх жил ямар байдаг билээ. Янз бүрийн үр ашиггүй амлалтууд, бэлэн мөнгө тараалт, янз бүрийн өр зээл тэглэх зэрэг зүйл газар авах эрсдэл мэдээж бий. Энэ идэвхжвэл инфляцийг нэг оронтой тоонд барина гэдэг маш хэцүү болно.