ОХУ хоёрдугаар сарын 24-ний өдрөөс эхлэн Украинд энхийг сахиулах ажиллагаа нэрэн доор дайн эхлүүлсэн. Дайны өдөөн хатгалт нь Донецк болон Луганск мужуудыг тусгаар улс хэмээн хүлээн зөвшөөрснөөс үүдэлтэй байлаа. Салан тусгаарлагчдын иргэдийг ОХУ-д урин, цар тахлын дархлаажуулалтад хамруулах санал тавьсан юм. Мөн оросууд Донецк болон Луганскийн иргэдэд туслах нэрээр Украины тэнгэрт хар манан татуулсан юм.

ОХУ нь олон улсын хууль дүрэм, бүлэглэлийн тогтолцоог үл тоож Украинд дайралт эхлүүлснээс хойш 2870 украин иргэн болон 11 мянган орос иргэн амиа алдсан гэх албан бус мэдээлэл байна. Мөн хоёрдугаар сарын дунд үеэс эхлэн Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын (ЕАБХАБ) Хяналтын тусгай комиссоос 2014 онд байгуулсан гал зогсоох хэлэлцээрийг ОХУ зөрчиж, байлдааны шугамын дагуу мөргөлдөөнд нэрвэгдсэн бүс нутгуудад өдөр ирэх тусам гай гамшиг тохиолдох боллоо.

Олон улсын хууль тогтоомж, тэр дундаа Женевийн конвенцын дагуу өөрсдийгөө тунхагласан ямар ч нэршлээс  үл хамааран Украин дахь Оросын цэргүүд эзлэн түрэмгийлэгч хүчин гэгдэх болсон.

Украины зүүн хэсэгт засгийн газрын хүчин болон Оросын зэвсэгт бүлэглэлийн хооронд зэвсэгт мөргөлдөөн болж, энгийн номхон иргэд ихээхэн хохирол амссан. Бараг найман жил үргэлжилж буй мөргөлдөөн нь дайчид болон энгийн иргэдийг оролцуулаад 16 мянга гаруй хүний аминд хүрч, 1.5 сая орчим хүн дүрвэжээ.

Тулалдааны улмаас Украины болон ОХУ-ын мэдэлд орсон 427 км контакт шугам дагуу байрлах орон сууц, эмнэлэг, сургууль зэрэг иргэний дэд бүтэц их хэмжээний хохирол сүйрэлд хүрэв. Тэгвэл олон улсын хүний эрхийг зөрчсөн ОХУ-д хориг арга хэмжээнээс өөр хариуцлага хүлээлгэж болох уу?

ОРОС, УКРАИНЫ ХООРОНДОХ ДАЙНЫГ ХЭРХЭН ЗОХИЦУУЛАХ ВЭ?

ОХУ, Украины дайн нь олон улсын хүмүүнлэгийн гэрээний хуулиар зохицуулагдах юм. Ялангуяа 1949 оны Женевийн дөрвөн конвенци ба 1977 оны анхны нэмэлт протокол (I протокол), 1907 оны Гаагийн конвенци, түүнчлэн олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйн хэм хэмжээ зэргээр авч үзнэ. Украин, Орос хоёр хоёулаа 1949 оны Женевийн конвенци, нэгдүгээр тэмдэглэлд нэгдэн орсон.

Олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүй буюу дайны хуулиуд нь энгийн иргэд болон бусад байлдааны бус хүмүүсийг зэвсэгт мөргөлдөөний аюулаас хамгаалдаг. Энэ нь мөргөлдөөнд оролцогч бүх талуудын байлдааны ажиллагаа, дайны арга хэрэгсэл, арга барилыг авч үздэг. Хамгийн гол нь мөргөлдөөнд оролцогч талууд байлдагч болон энгийн иргэдийг ямар ч үед ялгаж салгах ёстой гэсэн дүрэм байдаг.

Дээр  дурдсанчлан, мөргөлдөөнд оролцогч талууд энгийн иргэд болон иргэний объектод учруулах хохирлыг багасгахын тулд боломжтой бүх урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч, дайчид болон энгийн иргэдийг ялгаварлан гадуурхах, иргэдэд зүй бусаар хохирол учруулах халдлага үйлдэхгүй байх үүрэгтэй.

ОЛОН УЛСЫН ХҮНИЙ ЭРХИЙН ХУУЛЬ УКРАИНЫ НӨХЦӨЛ БАЙДАЛД НӨЛӨӨЛӨХ ҮҮ?

Мэдээж, нөлөөлнө. Олон улсын хүний эрхийг хамгаалах хууль ямар ч цаг үе, нөхцөл байдалд уялдуулан аливаа энгийн иргэдийн эрх ашгийн төлөө үйлчлэх юм. Зарим тохиолдолд хүмүүнлэгийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь lex specialis(латин хэлээр тодорхой сэдвийг зохицуулах хууль) гэх мэт хүний эрхийн хэм хэмжээ, эсвэл тухайн нөхцөл байдалд тохирсон илүү тодорхой хэм хэмжээнээс давж гардаг.

Украин, Орос хоёр нь хүний эрхийн тухай Европын конвенци (ЭХЭХ), Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт (ICCPR), Эрүүдэн шүүх болон бусад хэрцгий, эсвэл хүний нэр төрийг гутаасан харьцах, шийтгэх (CAT), хүнлэг бус байдлын эсрэг конвенц зэрэг бүс нутгийн болон олон улсын хүний эрхийн хэд хэдэн гэрээнд нэгдэн орсон.

Эдгээр гэрээнүүд нь олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйд (жишээлбэл эрүүдэн шүүх, хүнлэг бус, нэр төрийг гутаан доромжилж харьцахыг хориглох, ялгаварлан гадуурхахгүй байх шаардлага, шударга шүүхээр шүүлгэх эрх гэх мэт) олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйд зааснаар байлдагч болон энгийн иргэдийн эдлэх эрхтэй үндсэн эрхийн баталгааг тусгасан байдаг.

ЦЭРГИЙН ХАЛДЛАГЫН ХУУЛЬ ЁСНЫ БАЙ НЬ ЮУ  ВЭ?

Дайны хуулиудад халдлагыг цэргийн зорилгоор хязгаарладаг. Цэргийн зорилго гэдэг нь цэргийн ажиллагаанд үр дүнтэй хувь нэмэр оруулж байгаа, устгах, олзлох, саармагжуулах нь цэргийн тодорхой давуу талыг бий болгодог бие бүрэлдэхүүн, объект юм. Үүнд дайсны сөнөөгч, зэвсэг, сум хэрэгсэл, барилга байгууламж, тээврийн хэрэгсэл зэрэг цэргийн зориулалтаар ашиглаж буй объектууд багтана.

Хүмүүнлэгийн хууль нь зэвсэгт мөргөлдөөний үед зарим энгийн иргэд хохирох нь гарцаагүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг ч мөргөлдөөнд оролцогч талуудад аливаа цаг үед байлдагч ба энгийн иргэдийг ялгаж салгаж, зөвхөн байлдагч болон бусад цэргийн зорилгод чиглүүлэх үүрэгтэй. Энгийн иргэд "дайтах ажиллагаанд шууд оролцож" байх хугацаандаа, тухайлбал тулалдааны үеэр дайчдад туслах замаар халдлагад өртөж, аюулгүй байдлаа алддаг.

Дайны хуулиуд нь цэргийн зорилгод тооцогдохгүй иргэний объектуудыг хамгаалдаг. Байшин, орон сууц, аж ахуйн нэгж, мөргөлийн газар, эмнэлэг, сургууль, соёлын дурсгалт газрууд зэрэг иргэний объект руу шууд халдлага үйлдэхийг  хориглоно. Тухайн объектын шинж чанарын талаар эргэлзээтэй байгаа тохиолдолд дайтаж буй тал түүнийг иргэнийх гэж үзэх ёстой.

ЯМАР ТӨРЛИЙН ЦЭРГИЙН ДАЙРАЛТЫГ  ХОРИГЛОДОГ ВЭ?

Дээр дурдсанчлан энгийн иргэд болон иргэний объект руу шууд халдахыг хориглоно. Дайны хуульд ч ялгаагүй халдлага хийхийг хориглодог. Цэргийн тодорхой зорилгод чиглүүлээгүй, эсвэл тодорхой цэргийн зорилгод чиглүүлэх боломжгүй зэвсгийг ашигладаг дайралтуудыг ялгаварлан гадуурхах довтолгооны жишээ болгон авч болно. Цэргийн командлагчид цэргийн бай руу чиглүүлж, энгийн иргэдэд тохиолдох хохирлыг бага байх довтолгооны арга хэрэгслийг сонгох ёстой.

ХҮН БАМБАЙ АШИГЛАХ НЬ ЯМАР УТГАТАЙ ВЭ?

Бамбайлах  гэмт хэрэг нь тодорхой цэг, бүс нутаг эсвэл цэргийн хүчийг дайралтаас хамгаалахын тулд энгийн иргэдийг зориудаар ашиглахыг хэлнэ. Дээр дурдсанчлан хүн ам шигүү суурьшсан газар нутаг дотор эсвэл ойр орчимд цэрэг, зэвсэг, сум байрлуулах нь хууль бус байж болох ч халдлагаас сэргийлэхийн тулд энгийн иргэдийг ашиглах тодорхой зорилготой байж болно. Эсэргүүцэгч хүчнийхэн амьд бамбай ашиглаж байгаа цэргийн бай руу довтолж болох ч энэ дайралт нь  иргэний амь нас, эд хөрөнгөд хэр их хохирол учруулахыг тооцох ёстой.

ДАЙНЫ ХУУЛИУД КИБЕР ХАЛДЛАГЫГ ЗОХИЦУУЛДАГ УУ?

Компьютерын сүлжээний халдлага буюу кибер дайны талаар Женевийн конвенцод тусгайлан заагаагүй боловч дайны арга, хэрэгслийн үндсэн зарчим, дүрмийг дагаж мөрддөг. Кибер довтолгоо нь цэргийн зорилгод чиглэх ёстой.

Жишээлбэл, энгийн иргэдэд урт хугацааны хохирол учруулсан цахилгааны сүлжээнд хийсэн халдлага нь агаарын довтолгоо эсвэл кибер дайнаас үл хамааран хууль бус байх магадлалтай. Хууран мэхлэх, энгийн иргэдийн эсрэг хэлмэгдүүлэхийг хориглосон заалтууд энд мөн дагаж мөрдөгдөнө. Сэтгүүлчид байлдааны ажиллагаанд шууд оролцоогүй л бол  халдлагын бай болохыг хориглоно.

ДАЙНД ОЛЗЛОГДОГЧДОД ХЭРХЭН ХАНДАХ ЁСТОЙ ВЭ?

1949 оны Женевийн 3-р конвенцод олзлогдогсдыг олон улсын зэвсэгт мөргөлдөөнд дайсны гарт орсон байлдагч гэж заасан байдаг. Олзны статустай хүмүүст, Женевийн 3-р конвенцод заасан тодорхой нөхцөлийг хангасан зэвсэгт хүчнийхэн, тэдэнд харъяалагдахгүйгээр зэвсэгт хүчнийг дагалдан яваа хүмүүс, "бөөнөөр" зэвсэг барьж буй энгийн иргэд, мөн бусад орно. Дайсны зэвсэгт хүчинтэй холбоотой олзлогдсон сэтгүүлчид мөн олзны хамгаалалт авах эрхтэй. Олзлогдогсдыг зөвхөн зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцсон гэх үндэслэлээр яллах боломжгүй. Гэхдээ тэднийг дайны гэмт хэрэг үйлдсэн хэргээр шүүж магадгүй. Яллах арга хэмжээ аваагүй тохиолдолд олзлогдогсдыг  дайн дууссаны дараа суллаж, эх оронд нь буцаах ёстой.

1. Олзны цэргүүдийг байлдааны бүсээс нүүлгэн шилжүүлж байхдаа аюулд өртөхгүй, халдлагад өртөж болзошгүй газар руу илгээж, саатуулж болохгүй.
2. Олзны цэргүүдтэй ямар ч үед хүнлэг байдлаар хандах ёстой. Олзлогдогсдыг санаатайгаар хөнөөх, зүй бусаар харилцах, тарчлаан зовоох, их хэмжээний зовлон зүдгүүр, бие, эрүүл мэндэд нь хүнд гэмтэл санаатай учруулах, дайны гэмт хэргийн төлөө шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг хасах нь дайны гэмт хэрэг юм.
3. Олзны эсрэг хэлмэгдүүлэлт хийхийг хатуу хориглоно.  Олзны хоригдлууд хийгээгүй үйлдлийнхээ төлөө шийтгэл хүлээх боломжгүй.
4. Олзолсон хүний  нэр төрийг хамгаалах ёстой.  Ялангуяа энгийн иргэд доромжлол, хүчирхийлэлд өртөж болохгүй. Тэднийг хэвлэлийнхний өмнө яллаж, байцааж болохгүй, мөн тэдний зургийг улс төрийн зорилгоор ашиглах ёсгүй.
5. Олзны хоригдлуудаас ямар ч төрлийн мэдээлэл олж авахын тулд тэднийг эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр албадуулахыг хориглоно.
6. Эмэгтэй олзлогдогсдын  хүйсийг нь харгалзан үзэж, дор хаяж эрэгтэйчүүдийн адил эрх, хамгаалалтыг авах ёстой. Олзлогдсон хүүхдүүд тусгай эмчилгээ хийлгэх эрхтэй.

ХҮМҮҮНЛЭГИЙН ХУУЛИЙГ ЗӨРЧСӨН ТОХИОЛДОЛД ХЭН ХАРИУЦЛАГА ХҮЛЭЭХ ВЭ?

Олон улсын хүмүүнлэгийн хуулийг ноцтойгоор зөрчих нь  дайны гэмт хэрэг юм. Женевийн конвенцийн "ноцтой зөрчил"-ийн заалтууд болон Олон улсын эрүүгийн шүүхийн, бусад хуульд жагсаасан дайны гэмт хэргүүдэд энгийн иргэдийг хохироосон санаатай, ялгаварлан гадуурхсан, хэмжээлшгүй халдлага гэх мэт олон төрлийн гэмт хэрэг багтана.

Хувь хүмүүс мөн дайны гэмт хэрэг үйлдэхийг завдсан, түүнчлэн дайны гэмт хэрэг үйлдэхэд тусалсан, дэмжсэн, өдөөсөн тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээх болно.

Дайны гэмт хэрэг үйлдэхийг төлөвлөж, өдөөн турхирч буй хүмүүст ч хариуцлага хүлээлгэж болно. Командлагч, иргэний удирдагчид цэргийн гэмт хэрэг үйлдсэнийг мэдэж байсан эсвэл мэдэх ёстой байсан бол түүнээс урьдчилан сэргийлэх, буруутай этгээдийг шийтгэх арга хэмжээ авах ёстой. Хэрэв арга хэмжээ аваагүй тохиолдолд тушаалын хариуцлагын хүрээнд цэргийн гэмт хэрэгт холбогдож болно.

УКРАИНД ҮЙЛДСЭН ДАЙНЫ ГЭМТ ХЭРГИЙГ ШҮҮХЭД ШҮҮЖ БОЛОХ УУ?

Олон улсын эрүүгийн шүүх (ОУЭШ) нь 2002 оны долдугаар сарын 1-ний өдрөөс хойш үйлдсэн геноцид, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг, дайны гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хүмүүсийг мөрдөн шалгах, яллах, шүүн таслах үүрэг бүхий байнгын ажиллагаатай олон улсын шүүх юм.

Дараах тохиолдолд ОУЭШ-ээр шийдэгдэнэ.

1. Гэмт хэрэг нь ОУЭШ-ийн гэрээнд нэгдэн орсон улсын нутаг дэвсгэрт гарсан
2. Гэмт хэрэгт буруутгагдаж буй этгээд нь ОУЭШ-ын гэрээнд нэгдэн орсон улсын гишүүн
3. ОУЭШ-ын гэрээнд оролцогч биш улс нь шүүхэд албан ёсны мэдүүлэг гаргасан тохиолдолд.

Орос, Украины ОУЭШ-ийн гишүүн биш. Гэхдээ  Украин 2013 оны арваннэгдүгээр  сараас хойш ОУЭШ-ын мэдэгдлүүдийг зөвшөөрч, шүүхтэй хамтран ажиллах үүрэг хүлээсэн. Тиймээс Украинд мөрдөн байцаалт явуулах боломжтой гэж ОУЭШ 2020 оны арванхоёрдугаар сард үзсэн.

Эх сурвалж: Wikipedia, Human right Watch, Ukrinform, UN